Johannes Brahms

“Het leek me dat op een dag plotseling een man moest en zou verschijnen, die uitverkoren zou zijn om op een ideale manier de hoogste expressie van onze tijd te verwoorden, één man die ons meesterschap zou brengen. En hij is gekomen. Zijn naam is Johannes Brahms.” Deze lovende woorden zijn van niemand minder dan Robert Schumann. Daarmee lanceerde hij de carrière van de jonge componist, maar schiep hij ook hoge verwachtingen. “Ik weet niet hoe ik kan beginnen die waar te maken,” schreef Brahms aan zijn begunstiger.

Johannes Brahms was nog maar 20 jaar toen Schumann deze aanprijzing publiceerde in zijn Neue Zeitschrift für Musik – op de voorpagina nog wel. Datzelfde jaar was Brahms namelijk bij Robert en Clara Schumann langsgegaan met een lovende aanbevelingsbrief van de violist Joseph Joachim. Brahms durfde bijna niet, maar het componistenechtpaar was diep onder de indruk van het jonge talent, zijn pianospel en composities.

Ondanks deze springplank stond Brahms geen makkelijke weg te wachten. In de concertzalen was vooral muziek te horen van grote componisten uit het recente verleden, zoals Mozart, Beethoven en Haydn. Daarom verwachtte het publiek dat nieuwe muziek in hun traditie geworteld was, maar tegelijkertijd vernieuwend zou zijn. Een moeilijke opdracht die de perfectionistische Brahms veel zelfkritiek en twijfels opleverde, maar die hij zich met groot succes eigen wist te maken.

Brahms als muzikale alleskunner

De veelzijdigheid die Brahms nodig had voor deze taak kreeg hij al vroeg mee. Zijn vader Johann speelde contrabas én hoorn in danshallen en lokale ensembles. Hij bracht zijn zoon van alles over muziek bij. Al gauw kon Brahms overweg met de piano, cello, viool en hoorn. Als zevenjarig jongetje begon hij met pianoles bij Otto Friedrich Willibald Cossel, maar dat ging niet altijd van een leien dakje. Brahms zou “zo’n goede speler kunnen zijn, maar hij stopt niet met zijn eindeloze gecomponeer”, aldus Cossel.

Als tiener ging Brahms voor piano en compositie in de leer bij Eduard Marxsen. Hij had Beethoven en Schubert persoonlijk gekend en was een groot bewonderaar van Mozart, Haydn en Bach. Die liefde en kennis droeg hij op zijn leerling over. Ook Brahms’ levenslange liefde voor volksmuziek en populaire muziek ontstond in deze jaren, toen hij dit repertoire speelde in restaurants. Door zijn optredens met de Hongaarse violist Ede Reményi kreeg Brahms in het bijzonder de stijl van Hongaarse volksmuziek in de vingers. Al deze invloeden zou hij opnemen in zijn eigen componeerstijl.

Vrienden voor het leven: Brahms, Robert, Clara en Joseph Joachim

De aanbevelingen van Schumann en Joseph Joachim waren niet alleen muzikaal, maar ook persoonlijk zeer bepalend voor Brahms. Hij kreeg een hechte vriendschap met Joachim. Brahms was diep onder de indruk toen hij hem voor het eerst hoorde spelen in het Vioolconcert van Beethoven, en Joachim stond op zijn beurt versteld van de muziek van zijn vriend. Samen bestudeerden ze muziektheorie. Ook werkte Brahms tijdens het componeren van zijn beroemde Vioolconcert veel samen met Joachim, waarna hij het stuk aan hem opdroeg.

Met Schumanns steun durfde Brahms voor het eerst werken onder zijn eigen naam te publiceren, zoals zijn eerste twee pianosonates. Maar slechts een aantal maanden na hun eerste ontmoeting deed Robert een zelfmoordpoging, waarna hij zich vrijwillig liet opnemen in een inrichting. Brahms’ band met de Schumanns werd onvoorwaardelijk. Hij bezocht Robert regelmatig en hielp Clara, die nu in haar eentje een gezin van zeven kinderen moest onderhouden, zo veel hij kon. Roberts slechte geestelijke toestand maakte zo’n indruk op Brahms, dat hij nauwelijks nog kon componeren.

Ook na Schumanns dood in 1856 bleef Brahms de steun en toeverlaat van Clara, die hem een “troostende engel” noemde. Als pianist promootte ze de werken van Brahms. Voor hem betekende Clara nog meer: hij was verliefd op haar geworden, maar lijkt nooit gevolg te hebben gegeven aan zijn gevoelens. Voor de rest van hun leven zouden de twee een innige vriendschap hebben.

Brahms en zijn Eerste symfonie

Het waren veelbewogen jaren. Toch begon Brahms in 1854 aan een levenswerk: zijn Eerste symfonie. De 21-jarige componist zou er nog eens 21 jaar over doen om het stuk te voltooien. Een enorme schaduw torende namelijk boven hem uit: Beethoven. Aangewakkerd door Schumanns woorden verwachtte het publiek dat Brahms in Beethovens voetsporen zou treden, de componist die de symfonie naar een haast onhaalbaar hoog niveau had getild. “Je hebt geen idee hoe iemand als ik zich voelt wanneer hij de hele tijd zo’n reus achter zich hoort marcheren”, schreef hij in 1870, zes jaar voordat zijn Eerste symfonie af was. En dan was er nog die andere schaduw die Brahms altijd achtervolgde: zijn perfectionisme, twijfel en zelfkritiek.

Maar Brahms versloeg zijn demonen. In plaats van zich te laten verlammen door alle verwachtingen en de prestaties van zijn voorgangers, maakte hij ze tot zijn grootste kracht. Hij liet bewust de stijl van Beethoven doorklinken in zijn Eerste symfonie en koos er zelfs dezelfde toonsoort voor als Beethovens Vijfde symfonie. Het werkte: Brahms’ symfonie was een succes. De gerenommeerde pianist en dirigent Hans von Bülow (1834-1894) noemde de symfonie zelfs de "tiende symfonie", alsof het Beethovens volgende symfonie was. Ook noemde hij Brahms na Bach en Beethoven de grootste componist, waardoor het drietal nog altijd bekend staat als ‘de 3 B’s’.

Het heden en verleden in de stijl van Brahms

Zo ontwikkelde Brahms zijn unieke muziekstijl: een synthese van het heden en het verleden. Hij was een van de eerste componisten die muziek uit alle eeuwen gebruikte om op verder te bouwen. Brahms onderzocht uitgebreid hoe componisten als Bach, Schütz, Gabrieli, Scarlatti en Händel hun muziek precies hadden opgebouwd. Oude muziekvormen als de fuga en het madrigaal wist Brahms te versmelten met lange en gevoelige melodieën - typische trekjes van de Romantiek. Ook had Brahms goed naar Hongaarse volksmuziek geluisterd; opvallende ritmes, tempowisselingen en een verscheidenheid aan toonsoorten, hij nam alles mee in zijn eigen stijl. Vooral in het derde deel uit zijn Tweede symfonie kun je dat goed horen.

Brahms en koormuziek

Het was duidelijk: de onbekende Brahms die ooit schuchter voor de Schumanns had gespeeld, bereikte al snel het erepodium van componisten. In 1863 werd hij benoemd tot hoofd van de Wiener Singakademie. Daar verraste hij de concertbezoekers door werken van Schütz en Gabrieli te programmeren, muziek die veel ouder was dan wat doorgaans in de concertzalen klonk. Dit had ook invloed op Brahms’ eigen werk: hij ging meer koormuziek componeren, zoals het Schicksalslied en arrangementen van vroege Duitse koormuziek. Daarnaast zette hij in Hamburg een vrouwenkoor op, dat hij zelf dirigeerde. Speciaal voor dit koor schreef hij stukken, zoals Vier liederen voor vrouwenkoor, hoorns en harp.

Brahms componeerde ook zijn hele leven kamermuziek en schreef stukken die mensen thuis konden spelen, waar de Hongaarse dansen voor piano het bekendst van zijn. Maar zijn grote doorbraak kwam met Ein deutsches Requiem. Al een paar jaar was hij zo nu en dan met dit stuk bezig, tot zijn moeder in 1865 overleed. Dat zette hem ertoe aan het Requiem te voltooien. Brahms, die niet echt in iets schijnt te hebben geloofd, koos hiervoor niet de gebruikelijke Latijnse tekst van de dodenmis. In plaats daarvan selecteerde hij zelf delen uit de Lutherse Bijbel met thema’s als troost, acceptatie, en hoop.

In 1896 componeerde Brahms zijn Vier ernste Gesänge waarschijnlijk ingegeven door de dood van een andere dierbare: Clara Schumann. Datzelfde jaar werd bij Brahms leverkanker geconstateerd, waar hij op 3 april 1897 op 63-jarige leeftijd aan overleed in Wenen. Hij werd begraven op het Zentralfriedhof in de stad. Doordat Brahms zijn inspiratie vond in muziek uit alle tijden, gaf hij zijn eigen werk een bijzondere tijdloosheid mee. Zijn muziek kan ons vandaag de dag nog steeds raken.