Topstukken: The Planets van Gustav Holst

Waarom componeerde Gustav Holst The Planets?

Als een vakantie ergens goed tegen helpt, dan is het wel tegen een dip. Dat dachten de vrienden van Gustav Holst ook toen hij in 1913 nog steeds geen succes had met zijn muziek. Ze namen de gedesillusioneerde componist mee op wandelvakantie in Spanje. En inderdaad: daar kwam het punt aan de horizon. Toen de schrijver Clifford Bax een gesprek begon over astrologie, ging de inspiratie van Holst plotseling weer als een raket.

De componist las What is a Horoscope van astroloog Alan Leo voor tot achteren. Ook begon hij horoscopen te trekken voor zijn vrienden - waar hij ook nog eens goed in bleek te zijn. Maar Holst kreeg vooral muzikale ideeën. "Als regel bestudeer ik alleen dingen die muziek voor me suggereren", heeft hij ooit gezegd. Hij raakte gefascineerd door de planeten - en dan niet de hemellichamen zelf, maar de astrologische karakters die eraan worden toegeschreven. Want: astrologie bestudeert de stand van de zon, maan en planeten en de invloed daarvan op de mens.

En de planeten stonden blijkbaar gunstig voor Holst, want het componeren begon na het tegenvallende succes weer te stromen. Maar hoe goed hij ook was in horoscopen trekken, op dat moment kon hij nog niets weten over het toekomstige succes van het stuk, dat The Planets zou gaan heten: het werd de bekendste muziek die hij ooit zou schrijven.

Waarom werd The Planets zo'n succes?

Wat one small step was voor Holst, betekende one giant leap voor klassieke muziek. Met The Planets was de componist zijn tijd namelijk ver vooruit. En dat beviel hem goed: hij had een hekel aan conventionaliteit en verkende graag klanken die nog niet waren gebruikt. Hij hield zelfs van wat hij "de fantastische onverwachtheid van het leven" noemde.

Maar ook voor andere oren was The Planets vernieuwend. Holst had de muziek al in 1917 af, maar als je het hoort, zou het zomaar filmmuziek van nu kunnen zijn. Dat is geen gekke gedachte, want veel filmcomponisten hebben zich door The Planets laten inspireren voor hun scores. Het bekendste en meest duidelijke voorbeeld is misschien wel Star Wars van John Williams. Luister maar eens naar het deel Mars, The Bringer of War uit The Planets en The Imperial March uit de soundtrack van Star Wars. Hieronder hoor je ze achter elkaar bij dezelfde scène uit Star Wars. Kun jij ze nog uit elkaar houden?

Toen Holst The Planets na ongeveer twee jaar af had, werd hij voor de Eerste Wereldoorlog naar Griekenland uitgezonden om muzikale activiteiten te organiseren voor gestationeerde Britse troepen aldaar. Als afscheidscadeau had zijn vriend Balfour Gardiner een informele première van The Planets geregeld. Zo hoorden een paar honderd mensen in The Queen's Hall in Londen op 29 september 1918 het werk voor het eerst - tenminste, niet het complete stuk. De dirigent, Adrian Boult, besloot niet alle delen uit te voeren, omdat hij dacht dat het publiek niet langer dan een half uur met zulke vernieuwende muziek geconfronteerd moest worden. Of dat nu heeft geholpen of niet, de première sloeg in als een komeet. Eindelijk succes!

Welke planeten hoor je in The Planets?

In The Planets heeft elke planeet van ons zonnestelsel een eigen deel - behalve de aarde: die speelt namelijk geen rol in astrologie. En ook al hoort Pluto inmiddels niet meer bij ons zonnestelsel, de dwergplaneet was simpelweg ook nog niet ontdekt toen Holst aan The Planets werkte (dat gebeurde pas in 1930).

In de suite hoor je de planeten niet op volgorde vanaf de zon, maar juist op een volgorde die Holst muzikaal het sterkst vond. Daarnaast is het heelal in voortdurend aanwezig met twinkelende muziek en grootse, donkere klanken. Maar daarbinnen heeft elk deel een heel eigen karakter, dat Holst steeds met een paar kenmerkende elementen neerzet. Ook weet de componist talloze klankdetails en interessante instrumentcombinaties uit het orkest te toveren. Hij kende het orkest van binnenuit. Zo had hij als trombonist eind negentiende eeuw een tour gemaakt met het Scottish Orchestra.

Het publiek moet tijdens de première van The Planets verpletterd zijn geweest door het eerste deel: Mars, the Bringer of War. In de oudheid was Mars de god van de oorlog. Astrologie associeert de planeet dan ook met agressie en woede. Tel dat en de durf van Holst bij elkaar op en je krijgt een militaristische mars, gespeeld door de snaredrum - een echt instrument voor het strijdveld - tikkende stokken van strijkinstrumenten en zelfs het voltallige orkest. Het dreigende en onheilspellende spat van de wringende samenklanken af, waarvoor Holst geïnspireerd werd door Le sacre du printemps van Igor Stravinsky. Dit legendarische muziekstuk over een prehistorisch offerritueel klinkt beangstigend en onaards: het ideale geluid voor Mars, the Bringer of War. Het publiek dacht zelfs dat Holst de Eerste Wereldoorlog in de muziek had verklankt, maar de componist had Mars al af voordat de oorlog uitbrak.

Het contrast kan niet groter met het daaropvolgende deel: Venus, the Bringer of Peace. Je hoort meteen dat Venus de planeet van harmonie en liefde is: een sierlijke harp, een romantische soloviool en solocello, harmonieuze samenklanken, maar bovenal een melodie om bij weg te zwijmelen. Groots en meeslepend! De muziek zou zo bij een liefdesscène in een film kunnen klinken.

Dat Mercurius in de oudheid de boodschapper van de goden was, hoor je in Mercury, the Winged Messenger. Op de speelse, springerige muziek vliegt hij vlug heen en weer om berichten over te brengen. In astrologie wordt Mercurius dan ook geassocieerd met communicatie en slimheid.

Een van de bekendste delen uit The Planets is Jupiter, the Bringer of Jolity. De bruisende opening van de strijkers, de swingende ritmes en de joviale melodie barsten van de energie, vrolijkheid en vitaliteit. Naast deze eigenschappen horen edelheid en vrijgevigheid ook bij Jupiter, wat Holst halverwege in een plechtige hymne laat horen. Later maakte de componist daar het patriottistische lied I Vow to Thee My Country van door het gedicht Urbs Dei van Cecil Spring Rice op de melodie te zetten. De tekst verwijst naar Britse soldaten die zijn gesneuveld in de Eerste Wereldoorlog.

Maestro: Chris Zegers dirigeert Jupiter uit The Planets

Dan komt de ruimtereis van The Planets langs de meest mysterieuze planeten. Holst vond Saturn, the Bringer of Old Age zelf het beste deel uit de suite. In astrologie wordt Saturnus gezien als de planeet van gerechtigheid en verantwoordelijkheid, die voorspelt waar je mee te maken krijgt terwijl je ouder wordt. Aan het zware, duistere ritme hoor je meteen dat je hier met een grote, onontkomelijke macht te maken hebt. Holst laat zelfs het verstrijken van de tijd horen in passages waar het orkest als tikkende klokken klinkt.

Het leven zit natuurlijk ook vol verrassingen. Daar sluit Uranus, the Magician bij aan. In astrologie is Uranus de planeet van vindingrijkheid en veranderlijkheid. Zo klinkt de muziek ook: brutaal en wispelturig, met een dansend ritme en zwaar slagwerk.

Neptune, the Mystic maakte de grootste indruk op het publiek. Neptunus is astrologisch gezien de meest mystieke planeet en wordt geassocieerd met spiritualiteit, intuïtie en dromen. Je kunt in Neptune bijna geen tempo in ontdekken, alsof het tijdloos is. Ook hoor je allerlei geheimzinnige geluidseffecten en bijzondere instrumenten. Aan het eind klinkt zelfs een koor dat zonder tekst zingt, iets wat in filmmuziek vaak wordt gebruikt voor een mysterieus effect. Toen Holst bezig was om van The Planets een pianoduet te maken, gebruikte hij voor Neptune een orgel; hij vond de klank van de piano niet mysterieus genoeg voor zo'n mystieke planeet. Het deel eindigt met wegstervende muziek, alsof je de planeet voorbij vliegt, het duistere onbekende van het universum in.

Ondanks het enorme succes van The Planets, vond Holst het zelf niet zijn beste werk. Hij baalde ervan dat het al zijn andere muziek overschaduwde. Ook hield hij niet van alle aandacht die hij als persoon plotseling kreeg. Maar ook Holst kon er niet omheen dat The Planets een meesterwerk was geworden. Zoals zijn vriend en collega Ralph Vaughan Williams zei: "Holst gebruikt in The Planets niet een heel groot orkest om zijn muziek indrukwekkend te maken, maar omdat hij de extra toonkleuren nodig heeft en hij weet hoe hij die moet gebruiken."