Topstukken: Stabat Mater van Pergolesi

Wat betekent Stabat Mater?

Er is waarschijnlijk geen enkele tekst die vaker is gebruikt voor een muziekstuk dan het Stabat Mater. Toch weten we heel weinig over de oorsprong van dit gedicht. Waarschijnlijk zijn de woorden al rond 1300 opgeschreven - maar door wie, dat is nog altijd een mysterie. Mogelijk is de Italiaanse dichter Jacopone da Todi (1230-1306) de auteur. Hij was franciscaan en schreef meerdere geestelijke liederen. De Italiaanse theoloog Bonaventura en de Britse aartsbisschop John Peckham, allebei uit dezelfde tijd als Da Todi, worden ook genoemd als schrijver van het gedicht.

Wie van hen het Stabat Mater ook geschreven heeft, hun religieuze achtergrond zegt meteen iets over het onderwerp van het gedicht. Het vertelt namelijk hoe Maria vol verdriet en pijn bij het kruis staat waaraan haar zoon Jezus hangt; 'Stabat Mater dolorosa' is de eerste zin van het hartverscheurende gedicht en betekent 'De moeder stond diep bedroefd'.

Het gedicht Stabat Mater ontstond in een tijd waarin de verering van Maria steeds meer opkwam. Haar verdriet om haar lijdende en stervende zoon is iets universeels dat iedereen raakt. Er ontstonden zelfs toneelstukken die draaiden om Maria en haar verdriet. Het gedicht Stabat Mater was mogelijk bedoeld om mee te mediteren, als een soort mantra. Door zo'n tekst konden monniken zich focussen op één specifiek religieus onderwerp, in dit geval het lijden van Maria, en zo een bepaalde spirituele staat bereiken. Toch werd het gedicht pas in 1727 onderdeel van de officiële katholieke gezangen: eerder vonden sommige mensen binnen de kerk het 'te wereldlijk'.

Waarom componeerde Pergolesi het Stabat Mater?

Pas vijf eeuwen nadat het gedicht Stabat Mater was voltooid, kwam Pergolesi in beeld. De jonge Italiaanse componist had al een flinke reputatie opgebouwd met zijn opera's en vernieuwende muziekstijl. En dat was precies waar de San Luigi-kerk in Napels naar op zoek was. Daar werd het Stabat Mater van de componist Alessandro Scarlatti namelijk al jaren uitgevoerd tijdens een speciale dienst voor Maria. De muziek werd zo langzamerhand als ouderwets ervaren - tijd dus voor een Stabat Mater van Pergolesi.

Om een beetje te wedijveren met Scarlatti componeerde Pergolesi zijn Stabat Mater voor precies dezelfde zangstemmen en muziekinstrumenten als zijn voorganger had gedaan: sopraan en alt begeleid door een strijkorkest en basinstrumenten. Maar voor de stijl sloeg hij een andere weg in. Die was expressief en ontroerend, wat bij een religieus muziekstuk nog niet eerder zo was voorgekomen. Dit maakte indruk, maar werd ook ongepast gevonden voor een religieuze tekst.

Toch is het niet gek dat Pergolesi voor deze stijl koos. In zijn tijd werd de muziek namelijk steeds belangrijker ten opzichte van de tekst. Eerst was de muziek er alleen om de tekst te ondersteunen, maar nu mocht muziek zelf ook steeds meer ontroeren en raken. Daarnaast had Pergolesi al veel opera's gecomponeerd, zoals La serva padrona, dus was de theatrale kracht van muziek hem niet onbekend. Toch is het Stabat Mater tegelijkertijd ingetogen en licht - een heel bijzondere combinatie, die alvast vooruitblikt op de zogeheten 'galante' stijl die in de tijd van Mozart gangbaar werd. Kortom: heel vernieuwend.

Wat zijn bijzondere momenten in het Stabat Mater van Pergolesi?

Je zou het Stabat Mater kunnen zien als een mini-opera, waarin elke aria steeds een stuk van het verhaal vertelt. In totaal zijn er twaalf van zulke delen, één voor grofweg elke strofe van het gedicht. Soms is zo'n deel een duet, maar er worden ook delen door één stem gezongen. De instrumenten zorgen het hele stuk voor de begeleiding van de solisten.

Het openingsdeel van het Stabat Mater is het meest bekend. Pergolesi zet meteen de toon: de melodieën van de strijkers wringen als het ware met elkaar, iets wat de twee zangstemmen daarna overnemen. Dit schuren drukt de woorden 'dolorosa' en 'lacrimosa' uit, het verdriet en de tranen van Maria. Dit stijlfiguur was niet per se nieuw, maar de intense, langgerekte manier waarop Pergolesi het toepaste wel. De filosoof Jean-Jacques Rousseau noemde het openingsdeel van het Stabat Mater "het meest volmaakte en ontroerende duet dat ooit uit de pen van een componist is gevloeid."

Een ander belangrijk element van het Stabat Mater is de toonsoort: f mineur. In de tijd van Pergolesi werd elke toonsoort geassocieerd met een bepaald emotioneel effect, en voor f mineur was dat diepe melancholie - de perfecte toonsoort voor het Stabat Mater dus.

In het tweede deel, Cujus animam gementem, zingt de sopraan hoe Maria het gevoel krijgt dat haar hart door een zwaard wordt doorboord. Het steken van het zwaard hoor je in de scherpe, snelle tonen. De hoge, trillende noten van de sopraan lijken wel uitroepen van pijn. Zulke trillende noten zijn door in het hele Stabat Mater te horen als uiting van pijn of verdriet.

Wat heeft het Stabat Mater te maken met de dood van Pergolesi?

Alsof het Stabat Mater zelf nog niet aangrijpend genoeg is, maakt het verhaal erachter het stuk nog indrukwekkender. Pergolesi wist namelijk dat hij stervende was toen hij de muziek componeerde. Als kind had hij al een zwakke gezondheid, wat door tuberculose bleek te komen. Toen hij voelde dat zijn einde nabij was, zocht hij onderdak in het Franciscanenklooster van Pozzuoli. Zijn bezittingen zou hij voor zijn vertrek hebben overgedragen aan zijn tante - hoop op genezing had hij blijkbaar niet. In de twee maanden die hij nog leefde, voltooide hij het Stabat Mater en het stuk Salve Regina op zijn sterfbed. Hij was nog maar 26 jaar oud.

Door de vroegtijdige dood van zo'n briljante componist nam Stabat Mater een enorme vlucht. Het werd het meest gedrukte stuk van de achttiende eeuw en werd gezien als het perfecte model voor geestelijke muziek. Bach gebruikte de muziek zelfs voor zijn motet Tilge, Höchster, meine Sünden, BWV.1083. De muziek is nagenoeg hetzelfde, maar de tekst is protestants in plaats van katholiek. Bach componeerde het slechts tien jaar later, wat aangeeft hoe snel Pergolesi's Stabat Mater wijdverspreid raakte over Europa.

Ook Pergolesi zelf kreeg een haast mythische status. Er werden meer dan 300 muziekstukken aan hem toegeschreven, terwijl het van maar 28 werken zeker is dat ze echt van hem zijn. Maar die populariteit van Pergolesi's muziek was niet ongegrond. Met zijn Stabat Mater was hij één van de eersten die een religieus muziekstuk schreef waarbij expressie zo centraal stond - zoveel zelfs, dat we er vandaag de dag nog net zo door geraakt worden als drie eeuwen geleden.