Terugblik op het eerbetoon aan Ligeti in de NTR ZaterdagMatinee

"Dit soort programma's zijn mijn favoriet", zegt dirigent Elena Schwarz tegen Hans Haffmans. "De lucht komt uit zoveel verschillende muzikale atmosferen. In de ideale wereld vloeit het ene stuk over in het andere. Op een onverwachte manier soms, maar die verrassing doet ook veel. Voorbereiden tijdens de repetities ook en je overgeven. Hopelijk gebeurt er dan iets extra's tijdens het concert waardoor je alles kan laten gaan."

Dirigent Elena Schwarz was eerder bij de Nationale Opera te gast voor uitvoeringen van de opera Innocence van Kaija Saariaho. Dat was het laatste theaterstuk van de Finse componist die dit jaar overleed. In één van de recensies stond te lezen: "De taak van het orkest is om de smeulende spanning vast te houden, en dat lukt uitstekend onder leiding van Elena Schwarz."

Klankwolken

Als ergens spanning nodig is, dan is het wel in het werk Atmosphères. Dat het stuk bijzonder klinkt, is niet zo vreemd. Het is één van de eerste werken van Ligeti waarin hij gebruikmaakt van micropolyfonie. Dat zijn dicht bij elkaar bewegende melodielijnen die complexe klankwolken vormen. Elke strijker in het orkest speelt een eigen unieke partij. Het resultaat: een enorme partituur, want op elke bladzijde staan 87 instrumentale stemmen.

Een vreemde wereld met nieuwe klanken. Het is bijna ideaal zoals de muziek in de film 2001: A Space Odyssey past. Regisseur Stanley Kubrick gebruikte de muziek zonder toestemming van de componist voor de soundtrack van zijn film.

Bijzondere instrumenten

Weer anders van karakter is het Vioolconcert van dezelfde componist. Er komen bijzondere instrumenten in voor: twee schuiffluiten bespeeld door slagwerkers en vier ocarina's (eivormige fluiten) bespeeld door houtblazers. De afwisselende solopartij van de viool beweegt zich tussen verstilde eenvoud en onheilspellende virtuositeit. Als iemand er raad mee weet, dan is het wel Carolin Widmann. Zij soleerde zaterdag en is (over klankmagiërs gesproken) de zus van de componist Jörg Widmann.

"Het stuk gaat over leven en dood", zegt de violist tegen Hans Haffmans. "Je hoort Afrikaanse ritmes en er worden zoveel talen gesproken in dit stuk. We vieren het leven, maar wat je hoort is bijna de ondergang van de mensheid. Het stemt me zo droevig wat ik om me heen zie en dat hoor je terug in de muziek."

Tijdens het concert maakte de manier waarop Widmann de cadens speelde veel indruk. "Ik heb de cadens geïmproviseerd", zegt ze. "Slechts een paar punten heb ik opgeschreven van tevoren. Ik moet improviseren anders wordt het saai en vervelend."

Violist Patricia Kopatchinskaja zorgde, toen ze te gast was in Berlijn voor een geweldige performance van juist die cadens. Dirigent Simon Rattle van de Berliner Philharmoniker loopt van het podium af om aan het eind vanachter de pauken het dirigeren te herpakken.

Deense inspiratie

Als Ligeti voor iemand bewondering had, dan was het wel Rued Langgaard. Sterker nog, hij vond dat de Deense componist en hij aan elkaar verwant waren. In de ZaterdagMatinee waren pianostukken van Langgaard te horen, die Hans Abrahamsen voor orkest bewerkte. Het werk vormt een fraaie toevoeging op het oeuvre van de Deense componist, dat de laatste jaren gelukkig weer wat meer belangstelling krijgt. Mocht je ermee willen kennismaken, zijn Eerste symfonie uit 1911 vormt een mooi startpunt. Langgaard voltooide het werk op achttienjarige leeftijd en doordat zijn familie de juiste contacten had, zorgde de Berliner Philharmoniker twee jaar later voor de première. Het is deze Wagneriaanse symfonie, die dirigent Sakari Oramo kort geleden met hetzelfde orkest opnam. Het stuk doet je denken aan de muziek van Richard Strauss: qua stijl, maar ook wat betreft de titel: Bergenpastorales, die erg lijkt op Eine Alpensinfonie.

Wereldpremière

Componist Rozalie Hirs schreef in opdracht van de NTR ZaterdagMatinee Bron, een stuk dat zaterdag in wereldpremière ging. Bij het componeren liet zij zich leiden door Ligeti’s open, creatieve mentaliteit.

"Ik vond het geweldig", zegt Hirs tegen Haffmans over de uitvoering. "Prachtig gespeeld. Elena Schwartz is een fenomenale dirigent. Het was ontzettend leuk om met haar samen te werken. Je kunt je voorstellen dat een première altijd ook heel spannend is, maar bij de eerste inzet dacht ik al: dit gaat heel mooi worden!"

Recensent Joep Stapel was in het NRC enthousiast over het nieuwe stuk. "Hirs’ uitgekiende schriftuur liet telkens nieuwe harmonieën opkomen uit de notenclusters, die ze accentueerde met buisklokken of pauken. Binnen de overkoepelende ervaring van bezwerende herhaling gebeurde er daardoor voortdurend van alles." Lees de complete recensie

Hirs is ook dichter en voor haar bundel Ecologica ontving zij eerder dit jaar de Jan Campert-prijs. Is dichten en componeren een vreemde combinatie? Volgens Rozalie Hirs niet. Zij vindt dat het schrijven van poëzie en het componeren van muziek alles met elkaar te maken heeft. Over de interpretatie van een gedicht zei ze in een interview met NRC: “Jij bent als lezer de muzikant van een gedicht, je geeft het vorm in de tijd. Zoals een pianist doet als hij bladmuziek speelt. Eigenlijk zijn mijn dichtbundels een partituur om muziek mee te maken. Ik geef een lezer macht over mijn tekst, meer misschien dan andere dichters doen. Dat kan confronterend zijn voor een lezer.”