Être ou ne pas être - Shakespeares Hamlet als opera

Trailer van een uitvoering van Hamlet van Ambroise Thomas met Thomas Oliemans in de titelrol (tekst gaat verder onder de video):

Wie Shakespeares Hamlet kent, hoort herkenningspunten in de gelijknamige opera van Ambroise Thomas uit 1868: Hamlets verklaring van zijn liefde voor Ophelia wordt van 'Doubt thou the stars are fire' tot het duet 'Doute de la lumière'; Hamlets verbitterde 'Get thee to a nunnery!', ook al gericht aan Ophelia, is nu 'Allez dans un cloître, allez Ophélie' (zij het geheel ontdaan van de ironie dat 'nunnery' behalve 'nonnenklooster' ook 'bordeel' kan betekenen) en er is zelfs een 'To be or not to be' in de aria 'Être ou ne pas être'. De hoofdlijn van het verhaal blijft bestaan: old Hamlet, Hamlets vader, is vermoord door zijn broer Claudius, die daarna getrouwd is met Hamlets moeder Gertrude. De geest van de vader geeft zoon Hamlet opdracht zijn oom te vermoorden maar zijn moeder te sparen.

Personages als moeder Gertrude en de geest van de vader krijgen een schitterend muzikaal equivalent in de opera; oom Claudius, de praatgrage Polonius en zijn zoon Laertes boeten door de meer compacte tekst van de opera in als karakters; de doodgravers en Hamlets vrienden zijn als bijfiguren aanwezig. De rol van Ophelia wordt in het vierde bedrijf van de opera uitgevouwen als ze een grote en aangrijpende waanzinscène te zingen krijgt, inclusief een Zweeds volksliedje, ingevoegd op verzoek van sopraan Christine Nilsson, de eerste die de rol van Ophélie vertolkte.
Daarentegen is er geen spoor van Hamlets companen Rosenkrantz en Guildenstern en niet van Fortinbras, de Noorse prins die Denemarken verovert, en - de meest ingrijpende verandering ten opzichte van het origineel - bleef Hamlet in de oorspronkelijke versie van de opera aan het slot in leven. Het Parijse publiek zat daar niet mee. In de bewerking die Alexandre Dumas had gemaakt van Shakespeares stuk was immers hetzelfde gebeurd. In onze ogen is het onbestaanbaar dat iemand aan Shakespeares beroemdste tekst komt. Toch is het eerder gewoonte dan uitzondering.

Nathalie Dessay en Simon Keenlyside als Ophélie en Hamlet in Hamlet:

Bewerkingen

Waarom zou men Hamlet bewerken? Shakespeares stuk is zelf overigens al een bewerking: van een eerder stuk met dezelfde naam en misschien van een Frans gedicht van François de Belleforest, die het Noordse verhaal van Amleth uit de Historiae Danicae navertelde. William Shakespeare maakte er echter een meesterwerk van, hét meesterwerk binnen zijn eigen oeuvre en de gehele toneelliteratuur. Nogmaals: waarom zou men daar aan durven komen?
In eerste instantie simpelweg als een kwestie van tijd: het is Shakespeares langste tragedie en een volledige uitvoering duurt bijna vier uur. Kenneth Branagh verfilmde de complete tekst en probeerde de aandacht van zijn publiek vast te houden door ook de kleine rollen met grote sterren te casten: Jack Lemmon was Marcellus, Robin Williams kwam voorbij als Osric, Gérard Depardieu speelde Reynaldo en Billy Crystal dook op als de Eerste doodgraver, terwijl Judi Dench en John Gielgud te zien waren in zwijgende rollen. Hamlet is een van de weinige stukken van Shakespeare die vanaf zijn ontstaan - rond 1600 - voortdurend op het toneel te zien was, maar dat was zeker niet altijd in de vorm waarin Shakespeare zijn werk gegoten had, vol schitterende monologen en magistrale scènes van ongelooflijke diepgang.
De coupures die bewerkers maakten hingen samen met lengte, maar ook met de Hamlet-figuur die de toneelspelers voor het voetlicht wilden brengen. De grote ster-acteur van zijn tijd, David Garrick (1742-1776), snoeide een aantal van Hamlets minder gevierde monologen uit de tekst en presenteerde een sterk verkorte vijfde akte. In die versie scoorde hij een groot succes, met naast zich Susannah Cibber als Ophelia. (Cibber is de zingende actrice die de altaria's in de Messiah van Handel en de rollen van respectievelijk Lichas, Micah en David creëerde in diens oratoria Hercules, Samson en Saul.) In de negentiende eeuw werd Hamlet internationaal populair: een Brits gezelschap onder leiding van Charles Kemble kwam met het stuk naar het Odéon in Parijs in 1827. Ophelia werd gespeeld door Harriet Smithson en ze bracht de harten op hol. In het publiek zat Hector Berlioz: met verhit gemoed componeerde hij de Symphonie fantastique waarna hij Smithson huwde.

Hamlet is een poëet, een twijfelaar, een man die pas tot actie wil overgaan als hij bewijzen heeft dat hij doet wat hij moet doen en dan weer twijfelt: ondanks de bevelen van de geest van zijn vader zet hij een toneelstukje in elkaar om de schuld van zijn oom Claudius te bewijzen, die hij vervolgens niet wil vermoorden als hij hem aantreft in gebed. Bewerkingen hebben hem soms tot meer conventionele held-van-actie willen maken: dat gebeurde in de negentiende eeuw en ook in twintigste-eeuwse verfilmingen.

Van tenor naar bariton naar tenor

Als Franco Zeffirelli voor zijn verfilming Glenn Close cast als de moeder van Mel Gibson, wil hij de seksuele spanning tussen Gertrude en Hamlet vergroten. In de Russische filmversie uit 1964 - met muziek van Sjostakovitsj - is Gertrude een bijfiguur geworden, omdat de regisseur een politieke dimensie - de machtsstrijd - als centrale insteek neemt. Als Alexandre Dumas - met in zijn kielzog Thomas' tekstschrijvers Barbier en Carré - in zijn bewerking Hamlet aan het slot in leven laat, wil hij daarmee benadrukken dat de Deense prins mans genoeg is om de wensen van zijn vader te vervullen, terwijl Shakespeare juist wilde laten zien dat de ondernemende Noorse prins Fortinbras - geschrapt door Dumas - de juiste troonsopvolger van Hamlets vader is. Overigens werd het einde van Thomas' Hamlet aangepast toen de opera in het Londense Covent Garden werd uitgevoerd.
Er zijn in de Shakespeare-traditie allerlei soorten Hamlets geweest: de zeventiende-eeuwer Thomas Betterton speelde hem van zijn vierentwintigste tot zijn vierenzevenstigste levensjaar. Er waren vrouwelijke Hamlets zoals Asta Nielsen en Sarah Bernardt, grote sterren als Richard Burton, Benedict Cumberbatch en Jude Law en opvallende interpretaties door Daniel Wu en Shahid Kapoor in de filmbewerkingen The Banquet (uit China) en Haider (uit India).
In de opera van Thomas blijken er, na de uitgave van een kritische editie van de partituur, nu ook meer mogelijkheden. De rol van Hamlet werd bij de wereldpremière gezongen door bariton Jean-Baptiste Faure (in deze rol op het verfdoek geportretteerd door Edouard Manet). In onze tijden scoorden Sherrill Milnes, Thomas Allen, John Bröcheler en Simon Keenlyside succes met de rol. Ambroise Thomas had zijn Hamlet echter eigenlijk bestemd voor tenor, maar het verhaal gaat dat een goede tenor destijds niet beschikbaar was voor de rol. De rol ging dus naar een bariton en in die ligging verscheen de partituur. Een tenorstem geeft Hamlet echter een andere allure: daarmee staat hij vocaal verder af van zijn vader (diepe basstem) en oom (basbariton). In 2022 werd die versie uitgevoerd met John Osborn in de titelrol. Een nieuwe dimensie voor Hamlet-de-operafiguur naast die van Hamlet-de-toneelfiguur.