Muziek in een Notendop #27: Wat is een mis?

Wat is een mis?

Een mis kan je zien als de dienstregeling van een kerkdienst in de katholieke kerk. Het woord komt van de tekst ‘Ite, missa est’, hetgeen betekent: ‘Gaat, dit is de wegzending’. Met die oude woorden besluit de priester in de rooms-katholieke liturgie de eredienst. Tijdens de mis (de Eucharistieviering) herdenkt men de kruisdood van Jezus met een maaltijd van brood en wijn. De wijn is rood, de hostie is het brood. De mis heeft een vaste structuur van gezangen en rituelen op een Latijnse tekst. Het zogenaamde ordinarium. Dit ordinarium bestaat uit de volgende vaste gezangen: het Kyrie (Heer, ontferm u), het Gloria (Eer aan God in de hoge), het Credo (de geloofsbelijdenis), het Sanctus ('Heilig, heilig, heilig') met het Benedictus ('Gezegend Hij die komt'), en het Agnus Dei (Lam Gods).

Al sinds de middeleeuwen schrijven componisten muziek voor de mis. De muzikale misontwikkeling had veel invloed op de westerse muziekgeschiedenis. In de zesde en zevende eeuw hadden veel kloosters hun eigen zangboeken. Karel de Grote vond dat de liturgie overal in zijn rijk hetzelfde moest zijn. Om dit te bereiken gebruikte hij een legende. Er werden afbeeldingen verspreid met daarop paus Gregorius die door een duif (het symbool van de Heilige Geest) een aantal gezangen ingefluisterd krijgt, en voilà: de vaste liturgie was geboren. Die Gregoriaanse liturgie werd genoteerd in de betaversie van ons huidige notenschrift: de neumen.

In de elfde eeuw werd voor de mis in de Notre Dame in Parijs de eerste meerstemmige muziek geschreven door Perotinus. Geleidelijk ontstond de gewoonte om Gregoriaanse melodieën als uitgangspunt te nemen, en daar andere stemmen aan toe te voegen. De eerste complete missen werden in de veertiende eeuw gecomponeerd door Guillaume de Machaut, en in de vijftiende en zestiende eeuw volgen mismasters Jacob Obrecht, Johannes Ockeghem, Josquin des Prez en Giovanni Pierluigi da Palestrina. Al deze componisten hadden een zeer belangrijke functie binnen de katholieke kerk. De eerste missen waren louter bedoeld voor kerkelijk gebruik. Maar de composities vonden langzaamaan ook de weg naar de concertzaal. Voorbeelden hiervan zijn Bachs Hohe Messe, Mozarts Krönungsmesse en Beethovens Missa solemnis.

De mooiste muziek is misschien wel geschreven voor de dodenmis: het requiem. 'Requiem æternam' betekent 'eeuwige rust'. Van het ordinarium, de gewone gedeelten van de mis, worden het Gloria en het Credo niet gezongen. Andere delen worden toegevoegd. Het In paradisum (Mogen de engelen u geleiden naar het paradijs), dat gezongen wordt bij het naar buiten dragen van de kist, en het Libera me (Heer, bevrijd mij van de eeuwige dood), dat gezongen wordt vlak voor het zakken van de kist, worden ook vaak verklankt als deel van het requiem, al horen ze er strikt genomen niet in. Bij het Dies Irae gaan componisten vaak helemaal los. Logisch ook, want het gaat over de Dag des Oordeels. Het overweldigende Dies Irae uit het Requiem van Giuseppe Verdi is een mooi voorbeeld.

Duizenden componisten hebben inmiddels een requiem geschreven. Wie als de dood is voor dit soort muziek, moet vooral niet naar requiemsurvey.org gaan, want daar vind je een catalogus met ruim 5700 requiems van dik 3500 componisten. Publiekslievelingen zijn de requiems van Mozart, Fauré, Brahms en Duruflé. Ik hoop dat ze dat in de hemel ook op het repertoire hebben staan. Overigens wordt er nog steeds doorgepend. Hedendaagse parels om niet te missen zijn die van Andrew Lloyd Webber, Karl Jenkins en Joey Roukens. Je hoort het: de dodenmis is springlevend.

Muziek uit deze aflevering:

Beluister via Spotify de muziek uit alle afleveringen van Muziek in een Notendop.

Home Muziek in een Notendop