Topstukken: het Adagietto uit Mahlers Vijfde symfonie

Het liefdesverhaal achter Mahlers Adagietto

De Vijfde symfonie markeerde het begin van een tweede leven voor Mahler. Een paar maanden voordat hij aan het stuk begon, kreeg hij bloedingen die hem bijna fataal waren geworden, zo concludeerde de dokter. En in de periode dat Mahler zijn Vijfde symfonie componeerde, ontmoette hij de liefde van zijn leven.

Het was de zomer van 1901 toen Mahler de eerste noten van zijn Vijfde symfonie op papier zette. Zoals hij iedere zomer deed, had hij zich teruggetrokken in een van zijn componeerhuisjes, deze keer in het Oostenrijkse Maiernigg aan de Wörthersee. Daar kon hij in alle rust muziek schrijven, geïnspireerd door de natuur om hem heen.

Mahler had het plan opgevat om een symfonie in de traditionele vierdelige vorm te componeren. Maar dat liep anders. Een andere inspiratiebron kwam namelijk op zijn pad. Haar naam: Alma Schindler (1879-1964). Mahler ontmoette deze intelligente Weense componiste begin november 1901 op een avondbijeenkomst bij haar vriendin Berta Zuckerkandl. Hij was op slag verliefd op de jonge en mooie Alma. Diezelfde maand nog vroeg hij haar ten huwelijk, wat behoorlijk wat opgetrokken wenkbrauwen opleverde. Mahlers vriend Bruno Walter zei erover: “Mahler is 41 en zij 22, ze is een gevierde schoonheid, gewend aan een sociaal leven vol glamour, terwijl hij zo onwerelds en graag alleen is…” Toch trouwden Mahler en Alma al vier maanden na hun eerste ontmoeting.

Nadat voor Mahler als directeur van de Weense hofopera en dirigent bij de Wiener Philharmoniker het drukke seizoen achter de rug was, werkte hij in de zomer van 1902 verder aan zijn Vijfde symfonie. Het was inmiddels een vijfdelig werk geworden, met het schitterende Adagietto als vierde deel. Mahler voltooide het tijdens hun huwelijksreis in augustus dat jaar. Hij zou zijn vrouw aan de arm naar zijn componeerhuisje hebben geleid en de hele symfonie aan de piano voor haar hebben gespeeld. Mahler droeg het werk aan zijn ‘geliefde Almscherl’ op.

Het Adagietto en Willem Mengelberg

Maar Alma had nog veel meer van de symfonie bepaald dan alleen deze vermelding. Volgens de Nederlandse dirigent Willem Mengelberg (1871-1951), die bevriend was met Mahler en zijn werk in Nederland promootte, was in het bijzonder het Adagietto voor Alma gecomponeerd. “Dit Adagietto was de liefdesverklaring van Gustav Mahler aan Alma!” schreef de dirigent er in zijn partituur bij. “In plaats van een brief, stuurde hij haar dit manuscript, zonder verdere toelichting. Zij begreep het en schreef hem dat hij moest komen!!! (Beiden hebben me dit verteld.)”

Ook schreef Mengelberg in de partituur dat de melodie van de eerste violen was geïnspireerd op een gedicht dat Mahler voor Alma had geschreven:

Wie ich Dich liebe, Du meine Sonne,
ich kann mit Worten Dir's nicht sagen.
Nur meine Sehnsucht kann ich Dir klagen
und meine Liebe, meine Wonne!

Hoe veel ik van jou hou, jou mijn zon,
kan ik niet in woorden uitdrukken.
Ik kan alleen mijn verlangen verklaren
en mijn liefde, mijn gelukzaligheid.

Mahler heeft het gedicht getransformeerd tot een smachtende melodie vol verlangen, die eeuwig door lijkt te gaan, net als Mahlers liefde voor Alma. Niet het volledige orkest, maar louter de andere strijkers en een harp vormen de tedere begeleiding van de eerste violen, waardoor het Adagietto heel intiem klinkt. Het is echt een muzikale liefdesbrief van Mahler aan Alma.

De wat ongewone keuze voor de tempoaanduiding Adagietto in plaats van het langzamere Adagio sluit aan bij de passie die Mahler met de muziek wilde uitdrukken. Door de jaren heen is het tempo echter steeds lager komen te liggen. Mahler zelf en Willem Mengelberg voerden het deel in zeven minuten uit, maar Bernard Haitink bijvoorbeeld heeft het wel eens bijna twee keer zo langzaam gedirigeerd.

Willem Mengelberg dirigeert Mahlers Adagietto

In de tijd van deze opname (1926) was het gebruikelijk om als strijker van de ene naar de andere noot toe te glijden, wat je hier goed kunt horen. Daarmee komt de liefde die Mahler wilde uitdrukken trouwens wel extra goed tot haar recht.

Mahler en Dood in Venetië

Met de tijd is niet alleen het tempo langzamer geworden, maar is ook de oorspronkelijke betekenis van Mahlers Adagietto ondergesneeuwd. Het stuk heeft een tragische connotatie gekregen. Dat komt vooral door het gebruik van het Adagietto in de film Dood in Venetië (1971) van Luchino Visconti. De hoofdpersoon, componist Gustav Aschenbach, reist naar Venetië voor zijn gezondheid, maar ontwikkelt daar een obsessie voor een Poolse jongen en komt midden in een cholera-epidemie terecht. Aan het einde van de film, terwijl het hoogtepunt van Mahlers Adagietto klinkt, sterft Aschenbach.

De film is gebaseerd op de gelijknamige roman Der Tot in Venedig uit 1911 van Thomas Mann – die overigens een bekende was van Alma Mahler. De dood van Mahler in datzelfde jaar schijnt Mann ook voor een deel geïnspireerd te hebben voor het personage Aschenbach.

Bekijk de trailer van Dood in Venetië

Het huwelijk van Mahler en Alma

Mahler was bang dat het publiek zijn Vijfde symfonie niet zou begrijpen. “Kon ik de symfonie maar 50 jaar na mijn dood uitvoeren!” schreef hij aan Alma, die ziek was en de première van het aan haar opgedragen muziekstuk niet kon bijwonen. Maar als Mahler had geweten dat de liefde tussen hem en Alma maar tien jaar stand zou houden, zou hij dat misschien niet gewenst hebben.

Mahler was van mening dat Alma haar componeerambities niet kon combineren met het huishoudelijke werk en de steun die hij van haar verwachtte. Alma stopte met componeren en kreeg een leven waarin ze zich niet kon ontplooien - een beeld dat ze later dik aanzette door te knoeien met Mahlers originele brieven. In 1910 begon ze een affaire met de architect Walter Gropius. Mahlers hart brak toen hij erachter kwam. Hij probeerde het goed te maken door te zich in te zetten voor het uitgeven van Alma’s composities. Maar voordat de poging kon slagen, overleed Mahler. Zo ontkomt zijn schitterende muzikale liefdesbrief toch niet helemaal aan tragiek.

Home Topstukken