Alma Mahler-Werfel

Alma Mahler-Werfel wordt vaak gezien als de vrouw van. Geheel ten onrechte, want als componist had ze een unieke stem. Ze groeide op in Wenen als dochter van landschapsschilder Emil Jakob Schindler en zangeres Anne Sofie von Bergen. Vooral haar vader stimuleerde haar muzikale vaardigheden. In haar biografie zegt Mahler-Werfel daarover: "Mijn vader was uiterst muzikaal! Hij had een prachtige zangstem, een heldere tenor, en hij zong met grote vaardigheid liederen van Schumann. Zijn conversatie was altijd boeiend en nooit alledaags."

Middeleeuwse houten Sint-Jozef

Ze had een goede band met haar vader. Zijn dood in 1892 was een grote klap. Mahler-Werfel was nog geen dertien jaar oud. Haar moeder hertrouwde met Carl Moll, een Oostenrijkse schilder wiens werk wordt gerekend tot de jugendstil. Met hem had ze een minder goede band. "Hij zag eruit als een middeleeuwse houten Sint-Jozef, hij hield alleen maar van oude schilderijen en hij was opdringerig en liet me geen moment met rust." Het gezin betrok een groter huis in Wenen en het atelier werd een trefpunt voor schrijvers, kunstenaars en architecten. De samenkomsten, die tot diep in de nacht duurden, wakkerden bij Mahler-Werfel de interesse voor de kunsten verder aan.

Moll was bevriend met schilder Gustav Klimt. Mahler-Werfel beleefde een eerste amoureuze ervaring met hem toen hij met het gezin mee op reis ging naar Italië. "Voordat ik het wist had hij me in zijn armen gesloten en kuste hij me. (..) Het moment zal voor eeuwig in mijn geheugen gegrift blijven." Om de verstandhouding met Moll niet verder op het spel te zetten liet Klimt het al snel afweten.

Muzikale lessen

Mahler-Werfel had al vroeg piano leren spelen en probeerde elke dag enkele uren te oefenen. Op 16-jarige leeftijd kreeg ze een eerste compositieleraar: Josef Labor. Hij bracht haar basisbeginselen van het componeren bij, al had ze met hem meer inspirerende gesprekken dan dat ze echt les van hem kreeg. Toch wakkerde het bij Mahler-Werfel een grote interesse aan. "Ik zou een grote daad willen stellen", schreef ze in haar dagboek. "Ik zou een werkelijk goede opera willen componeren. Dat heeft toch nog geen enkele vrouw gepresteerd. Ja, dat zou ik willen. Kortom, ik zou iets willen zijn, iets willen worden, en dat is onmogelijk. En waarom? Aan talent geen gebrek, mij ontbreekt alleen de ernst."

Oppervlakkigheid

Na Labor kreeg ze les van Alexander von Zemlinsky. Deze componist was kapelmeester aan het Carltheater en gold als een veelbelovend figuur in het Weense muziekleven. Hij was een kritische docent en vond dat haar oppervlakkigheid haar talent in de weg stond. "Ofwel u componeert, ofwel u gaat naar partijtjes, het is één van tweeën", zou hij eens tegen haar hebben gezegd. Mahler-Werfel mocht Zemlinsky steeds meer en ze onderhielden een goede band. Al kwam die onder druk te staan toen bleek dat Mahler-Werfel hem vernederde door hem aan te halen en vervolgens weer keihard af te wijzen. In 1901 ging ze met haar stiefvader Carl Moll naar een etentje, waar ze Gustav Mahler ontmoette, de directeur van de Hofopera. Toen ze hem persoonlijk sprak, wierp ze hem voor de voeten dat hij haar leraar Zemlinksy slecht had behandeld. Mahler had namelijk geweigerd diens ballet Triump der Zeit bij de Hofopera te dirigeren. Het schijnt dat Mahler bij deze gelegenheid enorm onder de indruk was van het temperament van de jonge vrouw.

Superioriteit die Mahler zich toedichtte

Gustav Mahler liet het er niet bij zitten en legde haar een paar dagen later, alsof het een beslissing alleen van hem was, voor om met hem te trouwen. De weken erna stuurde Gustav aan Mahler-Werfel veel liefdesbrieven, waarin hij precies vertelde wat hij meemaakte. Veel brieven zijn bewaard gebleven en je proeft er de enorme superioriteit in die hij tegenover de jonge vrouw voelde. "Wat zal het mooi zijn," schreef hij bijvoorbeeld, "als we binnenkort in jouw bibliotheek rondsnuffelen en orde scheppen." Daarmee doelde hij op het verwijderen van de boeken die hem voor haar niet geschikt leken. Verder liet de componist er geen twijfel over bestaan dat als ze in het huwelijk zouden treden, er voor haar geen ruimte meer zou zijn om te componeren. Zo stelde hij in een latere brief: "Hoe stel je je zo'n componerend echtpaar voor? Heb je wel een idee hoe belachelijk en later ook denigrerend voor onszelf dat zal zijn, zo'n eigenaardige rivaliteit in onze relatie?"

Zijn componeerdrang stond voorop

Componeren dus als een bron van strijd. Het weerhield Mahler-Werfel er niet van om in 1902 met de man in het huwelijk te treden. Ze kregen twee dochters: Maria Anna (1902-1907) en Anna Justine (1904-1988). Zoals te verwachten toonde Gustav geen enkele belangstelling in haar werken. Sterker nog: hij verbood haar te componeren. Zijn eigen componeerdrang stond voorop. Het zat Mahler-Werfel ontzettend dwars. Vooral ook omdat ze niet gecharmeerd was van de werken die haar man componeerde. Toen ze met haar moeder een kuuroord bezocht en daar architect Walter Gropius ontmoette, begon ze met hem een affaire. Het bracht het huwelijk met Gustav in zwaar weer. Die bezocht Sigmund Freud in Leiden om over de oorzaken van het slechte huwelijk te praten. Daarna kreeg Gustav last van een slecht geweten en bemoeide hij zich ineens met de jeugdcomposities van zijn vrouw. Hij stelde voor die samen te bewerken en in Wenen en New York te laten drukken en uitvoeren. In kantlijn van de partituur van zijn Tiende symfonie schreef hij: "Erbarmen! O God! O God! Waarom hebt Gij mij verlaten! Uw wil geschiede!" en verderop: "Voor je leven, voor je sterven."

Vier jaar na de dood van Gustav trouwde Mahler-Werfel met Walter Gropius. Het werd eveneens een tumultueus huwelijk. Daarvóór had ze een korte affaire met schilder Oskar Kokoschka. Die legde haar in verschillende werken vast. Ze scheidde van Gropius en hertrouwde met de schrijver Franz Werfel in 1929. Hun kind, Martin Carl Johannes, werd te vroeg geboren en stierf toen hij tien maanden oud was.

Muziek

Alma Mahler-Werfel schreef een groot oeuvre bij elkaar. Ze componeerde ongeveer honderd liederen, verschillende instrumentale composities en liet een opera onvoltooid. Veel van die werken gingen verloren tijdens de Tweede Wereldoorlog. Met het idee dat ze niet goed genoeg waren, vernietigde ze er zelf ook veel. Er zijn maar 17 liederen bewaard gebleven. Componisten David en Colin Matthews maakten van enkele liederen een orkestratie. Mezzosopraan Iris Vermillion nam de liederen samen met het Concertgebouworkest onder Riccardo Chailly op.

Bijna alle liederen werden door mezzosopraan Lilli Paasikivi opgenomen. Ze wordt begeleid door het Tempere Philharmonic Orchestra onder Jorma Panula. De dirigent zorgde zelf voor de orkestraties. Dat hoor je, want ze klinken heel anders dan die van David en Colin Matthews.

Luister: Alma Mahler-Werfel in de podcast Muziek is een vrouwelijk woord