Mahler: de 5 beste stukken om mee te beginnen

1. Het Adagietto uit Symfonie nr.5

Waarschijnlijk heb je deze muziek al eens gehoord. Het Adagietto uit de Vijfde symfonie is namelijk het beroemdste stuk dat Gustav Mahler ooit heeft gecomponeerd. De muziek is onder andere bekend geworden door de film Dood in Venetië (1971). Mahler schreef de symfonie in 1901 en 1902, de periode dat hij zijn grote liefde Alma Schindler ontmoette, met haar trouwde en hun eerste kind op komst was. Het Adagietto, het langzame vierde deel uit de symfonie, was Mahlers liefdesverklaring aan Alma. In plaats van een brief stuurde hij haar het manuscript toe, zonder enige toelichting. En Alma begreep het.

De smachtende melodie, gespeeld door de strijkers, zit dan ook vol verlangen. Ook lijkt de melodie wel eindeloos, wat typisch is voor Mahlers muziek. In plaats van alle instrumenten uit het symfonieorkest te gebruiken, schreef Mahler het Adagietto alleen voor harp en strijkers. Zo klinkt het deel heel intiem en teder.

2. Het derde deel uit Symfonie nr.1

De openingsmelodie van het derde deel uit Mahlers Eerste symfonie zal je ook bekend voorkomen. Het is namelijk het wijsje van Vader Jacob. Maar Mahler heeft er een draai aan gegeven: het kinderliedje is een treurmars geworden. De melodie staat nu in mineur, waardoor het droevig klinkt, en wordt begeleid door een marsritme van sobere paukenslagen. Mahler werd voor dit deel waarschijnlijk geïnspireerd door een kindertekening van zijn landgenoot Moritz Ludwig von Schwind (1804-1871). Daarop trekt een rouwstoet voorbij van dieren die een overleden jager ten grave dragen.

Een houtgravure naar de tekening 'Wie die Thiere den Jäger begraben' van Moritz von Schwind (1850).

Zoals je Vader Jacob in canon kunt zingen, laat Mahler verschillende instrumenten uit het orkest het wijsje in canon spelen. Een contrabas begint solo (wat nauwelijks voorkomt), gevolgd door de fagot, cello, bastuba en zo verder. Zo vormen de instrumenten als het ware de optocht van het schilderij, waarbij het lijkt alsof ieder instrument een ander dier uit de rouwstoet voorstelt. De dieren doen hun best om verdrietig te lijken, maar zijn natuurlijk stiekem blij dat de jager dood is. Daarom zit de treurmars vol ironie. Hier en daar laat Mahler puntige melodietjes en feestmuziek horen, alsof de dieren heimelijk juichen en feest vieren.

3. Het zesde deel uit Symfonie nr.3

"Een symfonie moet zijn als de wereld. Zij moet alles omvatten." Dat was Mahlers vooruitstrevende visie. En zijn symfonieën omvatten dan ook echt 'alles': thema's als liefde, natuur, leven en dood drukt de componist voortdurend uit in zijn muziek, die zowel fluisterend en breekbaar als groots en meeslepend kan zijn. Zo ook in de Derde symfonie, die de oerkracht van de natuur en de schepping van de wereld verklankt.

Lees ook: wie was Gustav Mahler?

In het laatste deel staat het eindpunt van de schepping centraal: de hemel, of in Mahlers eigen woorden, "de hemelse vreugde, die geen einde kent". De melodie waar dit deel mee begint, lijkt dan ook eindeloos, met een opbouw die niet contrastrijker kan. Het stuk begint heel intiem, plechtig en breekbaar, maar ontwikkelt zich tot een ontzagwekkend einde, met machtige paukenslagen en het orkest op volle sterkte. Grootser en oneindiger had Mahler de hemelse vreugde niet in muziek kunnen vangen. De Derde symfonie is de langste symfonie uit de muziekgeschiedenis: een uitvoering van het stuk duurt ruim anderhalf uur.

4. Ich bin der Welt abhanden gekommen uit de Rückert Lieder

Soms resoneren de werken van Mahler op een bepaalde manier met zijn eigen leven, zoals het lied Ich bin der Welt abhanden gekommen (Ik ben verloren voor de wereld). Dit is een van de zogeheten Rückert Lieder, vijf liederen voor zangstem en orkest met gedichten van Friedrich Rückert (1788-1866) als tekst. Ich bin der Welt abhanden gekommen drukt uit hoe iemand zich volledig terugtrekt in zijn eigen, vredige wereld, en zo voor de buitenwereld verloren is. Mahler zelf zei hierover: "Ik ben het echt."

Iedere zomer trok hij zich terug in de speciaal voor hem gebouwde componeerhuisjes in de natuur. Zo kon hij zich volledig afsluiten voor de wereld, om zo in zijn eigen wereld te kunnen zijn en die te verklanken in zijn muziek. Mahler was meester in het combineren van zang en symfonieorkest: niet alleen in liederen als de Rückert Lieder, maar ook in zijn symfonieën, waarin hij vaak een solozangpartij opnam, zoals in de Derde, Vierde en de Achtste symfonie.

Mezzosopraan Magdalena Kožena zingt Ich bin der Welt abhanden gekommen met het Lucerne Festival Orchestra onder leiding van Claudio Abbado.

5. Symfonie nr.4

Als je kennis wilt maken met een complete symfonie van Mahler, dan is zijn Vierde symfonie een goede om mee te beginnen. Het stuk is haast filmisch, weldadig en melodieus met een licht en dansachtig karakter. Mahler baseerde de complete symfonie op Das himmlische Leben, een lied dat hij in 1892 al had gecomponeerd. Fragmenten daarvan hoor je al in de eerste drie delen van de symfonie, maar in het slotdeel wordt het lied in z'n geheel gezongen door een sopraan. Ze bezingt het beeld van de hemel gezien door de ogen van een kind, met gedans, lekkernijen en prachtige muziek. Hier dankt de symfonie haar lichte karakter aan.