Topstukken: de Boléro van Ravel

De Boléro in de beroemde dansscène uit Les uns et les autres

Waarom componeerde Ravel de Boléro?

De Boléro van Maurice Ravel is misschien wel de beroemdste orkestmuziek ooit geschreven. Daardoor zou je het misschien niet zeggen, maar de Boléro was oorspronkelijk een ballet. Ravel componeerde het stuk namelijk op verzoek van de legendarische danseres Ida Rubinstein: zij wilde een ballet hebben op muziek met een Spaanse sfeer (Spanje was enorm in de mode als 'meest exotische land van Europa'). Het liefst wilde ze dat Ravel een orkestversie zou maken van het pianostuk Iberia van de Spaanse componist Isaac Albéniz. Maar dat liep anders: de Spaanse dirigent Enrique Fernández Arbós was Ravel nét voor met zijn orkestratie van het stuk.

Als geluk bij een ongeluk was het Ravel die hier een oplossing voor moest verzinnen. Hij was niet alleen een van de beste componisten van dat moment, maar kon ook teruggrijpen op zijn eigen Spaanse wortels: zijn moeder was namelijk van Baskische afkomst. Deze achtergrond had hij al eens muzikaal verkend in zijn Rapsodie espagnol en de Habanera voor twee piano's. Kortom: Ravel besloot zelf een stuk voor Rubinstein te componeren.

Waar gaat de Boléro van Ravel over?

Ravel vond zijn inspiratie bij een Spaanse dans uit de achttiende eeuw: de bolero. Dit is een langzame dans in een driekwartsmaat, solo gedanst of door een paar. De muziek wordt meestal gespeeld op een gitaar en met castagnetten, instrumenten die je vaak hoort in traditionele Spaanse muziek. Ravel heeft zijn Boléro helemaal in deze sfeer gecomponeerd. Niet alleen heeft het stuk die langzame driekwartsmaat, maar ook hoor je het typische castagnetten-ritme er op een heel opvallende manier in terug: het hele stuk lang, gespeeld op een snaredrum.

Maar het ritme heeft niet alleen een Spaanse oorsprong. Ravel kwam ook op het idee door zijn vader, een Zwitserse ingenieur. Hij nam zijn zoon vaak mee naar fabrieken om hem de nieuwste mechanische ontwikkelingen te laten zien. Zo kreeg Ravel een fascinatie voor machines. Die hoor je in het ritme van de Boléro, dat net als een machine onveranderlijk doorratelt. Zelfs de melodieën hebben iets mechanisch, omdat ze voortdurend herhaald worden. Ravel heeft ook gezegd dat hij de Boléro het liefst in de openlucht uitgevoerd wilde hebben, met een fabriek op de achtergrond.

Het scenario van het ballet werd echter anders. De Boléro speelt zich af in een herberg in Spanje, waar mensen onder een koperen lamp dansen die aan het plafond hangt. Aangemoedigd door omstanders springt een danseres op de lange tafel en begint te dansen. Hoe langer ze danst, hoe gepassioneerder haar danspassen worden - net als de muziek.

Waarom is de Boléro van Ravel zo beroemd?

Het is uniek dat een muziekstuk zo'n prominent en onveranderlijk ritme heeft: de snaredrum speelt het ritme maar liefst 169 keer met meer dan 4000 trommelslagen. Maar als het ritme en de melodieën voortdurend herhaald worden, wat maakt de Boléro dan zo interessant? Hier komt het meesterschap van Ravel de hoek om kijken. Hij brengt namelijk wel degelijk variatie aan in het stuk, maar op een heel originele manier: met de klankkleur van instrumenten.

Wat is klankkleur?

Klankkleur is iets wat normaal niet direct opvalt. Meestal trekken aspecten zoals het volume of het tempo meer de aandacht. Maar daar heeft Ravel iets op bedacht. Het tempo blijft het hele stuk hetzelfde, waardoor het naar de achtergrond verdwijnt. Daarnaast loopt het volume in de Boléro zó geleidelijk op, dat je het niet merkt; eigenlijk is het stuk één groot crescendo. Ook gebruikt Ravel maar twee melodieën, waardoor die er niet meer uitspringen. Zo blijft alleen de klankkleur over als variatie. Simpel, maar effectief.

Je zou Ravels gebruik van klankkleuren kunnen zien als het maken van een schilderij. Het ritme van de snaredrum vormt als het ware het witte doek. Daarna hoor je de kleuren van het palet: de fluit, de klarinet, de fagot, de althobo, de saxofoon - één voor één laat Ravel het individuele geluid van elk instrument horen. Hun melodieën lopen van hoog tot laag, zodat de klankkleur zo intens mogelijk is. Vervolgens laat Ravel steeds meer instrumenten tegelijk spelen om de klankkleuren te mengen. Ook voegt hij steeds meer noten toe aan de akkoorden, waardoor de klankkleur nog rijker wordt. Het resultaat: een kleurrijk klankschilderij.

Naast de klankkleur zijn ook de melodieën in de Boléro bijzonder. Het zijn namelijk extreem lange, uitgesponnen lijnen, die door het grote contrast met het strakke ritme heel sensueel worden. Er is zelfs gezegd dat ze geïnspireerd zijn op de slaapliedjes die de moeder van Ravel voor hem zong toen hij nog een kind was. Ravel maakt de melodieën extra kleurrijk door er 'jazzy' noten aan toe te voegen; een knipoog naar jazz, een muziekgenre dat in zijn tijd opkwam.

Ravel vond de melodieën zo pakkend, dat die hem het idee gaven om te experimenteren met herhaling. Hij speelde de eerste melodie voor zijn vriend Gustave Samazeuihl in het Zuid-Franse plaatsje St. Jean-de-Luz, en zei: "Denk je niet dat deze melodie iets beklijvends heeft? Ik ga proberen het een aantal keer te herhalen zonder enige ontwikkeling, en geleidelijk het orkest zo goed mogelijk uit te breiden." En zo geschiedde - al heeft Ravel kort voor het slot toch nog een verandering in petto. Hij wisselt plotseling even van toonsoort: een modulatie. Hierdoor krijgt het einde van de Boléro een nóg dramatischer effect.

Wat vond Ravel van zijn Boléro?

Was Ravels experiment met de Boléro geslaagd? Als het aan het publiek lag wel: de première op 22 november 1928 was een groot succes - al schijnt één dame in het publiek "krankzinnig!" te hebben geroepen. Ravel zou echter hebben gezegd: "Zij snapt het tenminste." In de krant temperde Ravel het enthousiasme over de Boléro. Hij noemde het "orkestweefsel zonder muziek" en zei dat het stuk geen contrasten heeft. "Het is een experiment in een heel speciale en beperkte richting, en er mag niet worden verwacht dat het iets anders of meer bereikt dan het wezenlijk bereikt."

Uiteindelijk was Ravel teleurgesteld dat van al zijn muziekstukken de Boléro het populairst werd. Hij had niet voorspeld dat zijn eenvoudige constructie het recept voor roem bleek te zijn. En het bewijst hoe Ravel de mogelijkheden van het symfonieorkest tot in de puntjes kende. De Boléro blijft gewoon in je hoofd zitten: of je het nu de ergste oorwurm vindt of er juist heerlijk van in trance raakt.

In welke films is de Boléro van Ravel gebruikt?

In 1981 kwam de beroemde film Les uns et les autres van regisseur Claude Lelouch uit. Aan het einde van de film danst de danser Jorge Donn (1947-1992) op de Boléro in een choreografie van Maurice Béjart. Omdat deze scène zo iconisch was, is de film zelfs ook uitgebracht onder de naam Boléro.

Ook recent is de Boléro te horen op het witte doek. De biopic Boléro 'Le Mystère' Ravel' uit 2024 gaat over het ontstaansproces van de Boléro. Ravels werkwijze en leven worden met elkaar verweven aan de hand van zijn ontmoetingen met drie vrouwen, waaronder danseres Ida Rubinstein.

Beluister de Boléro van Ravel

Zo weet je precies welke instrumenten wanneer spelen in de Boléro👇