Maurice Ravel

Het is 1889 als de veertienjarige Maurice Ravel met open mond op de Wereldtentoonstelling in Parijs loopt. Muziek uit alle hoeken van de wereld is te horen, van gamelanmuziek van Java tot muziek van Rimski-Korsakov uit Rusland. Die exotische klanken zouden allesbepalend worden voor de muziek die de toekomstige componist Ravel zou schrijven.

Hoe werd Maurice Ravel componist?

Hoewel de muziekstijl van Ravel bekend is komen te staan als typisch Frans, had muziek uit andere landen minstens zo veel invloed op wat hij componeerde. Zo kreeg hij meteen vanaf zijn geboorte al een voorliefde voor exotische muziek mee. Ravel werd namelijk geboren in Frans Baskenland, slechts enkele kilometers verwijderd van de grens met Spanje - in Ravels tijd het meest exotische land van Europa. Ook was zijn moeder Baskisch en had zij een groot deel van haar leven in Madrid gewoond. Toen Ravel klein was, zong ze Spaanse volksliedjes voor hem; momenten die zijn vroegste herinneringen zouden worden. Ook al verhuisde Ravel als drie maanden oude baby al met zijn ouders mee naar Parijs, zijn sterke band met Spanje zou altijd blijven bestaan.

Maar toen Ravel als veertienjarige jongen in aanraking kwam met een ander exotisch land, kreeg hij er nóg een levenslange inspiratiebron bij. Dit gebeurde op de Wereldtentoonstelling van 1889 in Parijs, waar onder andere muziek, ambachten en replica’s van gebouwen van over de hele wereld te bewonderen waren. Daar zag Ravel hoe componist Rimski-Korsakov de kleurrijke muziek uit Rusland dirigeerde. In die tijd probeerden Russische componisten hun muziek namelijk zo exotisch en uniek mogelijk te laten klinken, een stijl die een verpletterende indruk maakte op Ravel.

In datzelfde jaar werd Ravel toegelaten tot het conservatorium in Parijs. Al vroeg in zijn kindertijd bleek namelijk dat hij aanleg had voor muziek. Vanaf zijn zevende kreeg hij pianoles en daar kwamen later ook lessen in harmonie en compositie bij. Zijn leraar zag hoe Ravel muziek van nature begreep, terwijl dat begrip bij andere leerlingen pas kwam na hard werken. Toch wist Ravel op het conservatorium geen compositieprijzen te winnen, wat wel nodig was voor zijn voortgang in de opleiding. Tot twee keer toe moest hij daarom het conservatorium verlaten.

Wat is de muziekstijl van Ravel?

Deze gang van zaken zei echter eerder iets over de regels van het conservatorium dan over de kwaliteit van de muziek van Ravel. Hij had namelijk zo’n eigen stijl, dat die vaak niet binnen de kaders van instituten te plaatsen was. Zo deed Ravel vijf keer een poging om de meest prestigieuze muziekprijs van dat moment te winnen, de Prix de Rome, maar lukte dit nooit. Eén keer viel hij in de eerste ronde af, wat een nationaal schandaal veroorzaakte; zelfs mensen die geen fan waren van Ravels stijl, vonden dat de jury een grote fout maakte door zo’n goede componist af te wijzen.

Ravel ontwikkelde een kleurrijke en haast sprookjesachtige muziekstijl. Zijn fascinatie voor het exotische, de eeuwenoude Franse muziek en de klankwereld van zijn collega Claude Debussy is daar duidelijk in terug te horen. Zijn voorliefde voor Spanje uitte hij onder andere in zijn vroegere werken L'heure espagnole en Rhapsodie espagnole. Ook was de lichte en verfijnde stijl van Gabriel Fauré, Ravels leraar op het conservatorium, van grote invloed; het gaf de muziek van Ravel een typisch Frans geluid. Ook dansmuziek, zoals de Franse pavane of de Spaanse habanera, vormen de basis voor veel muziekstukken van Ravel.

Meestal componeerde hij zijn muziek eerst voor piano, om het vervolgens voor orkest te bewerken. Ravel was een meester in dit ‘orkestreren’, wat hij ook met composities van anderen deed. Zijn beroemdste orkestratie is die van de Schilderijententoonstelling van Modest Moessorgski; Ravels bewerking is zelfs bekender geworden dan Moessorgski's originele pianoversie.

Zoals Ravel waarde hechtte aan de individualiteit van zijn eigen muziekstijl, zo had hij ook respect voor de eigenheid van andere componisten. Hij heeft bijvoorbeeld bijna niet lesgegeven aan toekomstige componisten, omdat hij niet wilde dat zij zijn stijl gingen imiteren en daarmee hun eigen unieke stijl zouden verliezen. Zo wees hij het verzoek van George Gerswhin om les bij hem te nemen af; Ravel was bang dat hij "slechte Ravel zou schrijven en zijn grote gave van melodie en spontaniteit zou verliezen."

Waarom componeerde Ravel de Boléro?

Naast muziek voor piano en orkest componeerde Ravel ook voor balletten. In Parijs was de beroemde Ballets Russes namelijk een sensatie. Met exotische onderwerpen en schitterende kostuums en decors veroorzaakte het dansgezelschap een ware rage in de stad. Dit sloot helemaal aan bij de weelderige stijl van Ravel. Zo vroeg Sergej Diaghilev, de impresario van de Ballets Russes, in 1909 aan de componist of hij muziek wilde schrijven voor het ballet Daphnis et Chloé, wat een van Ravels bekendste stukken zou worden.

Hoewel de Boléro (1928) nu vooral bekend is als opzichzelfstaand muziekstuk, was het oorspronkelijk geschreven als ballet voor de Oekraïense danseres Ida Rubinstein. In het ballet danst een meisje de bolero, een van oorsprong Spaanse dans met een driedelige maatsoort, op een tafel in een herberg. Dit brengt haar steeds meer in extase. Ravel verklankt dit door het hele stuk hetzelfde ritme in hetzelfde tempo te laten horen, maar van de eerste tot de laatste noot voor een geleidelijke, spannende opbouw te zorgen. De twee melodieën waaruit de Boléro bestaat, laat hij namelijk steeds door een ander instrument uit het orkest spelen. Het stuk begint zacht en met enkele instrumenten, maar naarmate steeds meer van het orkest zich daarbij voegt, wordt de muziek harder en intenser. Zo eindigt de Boléro groots en meeslepend. Hoewel Ravel het zelf een inhoudsloos stuk vond, hoor je er wel zijn liefde voor Spanje en weelderige melodielijnen in terug. En het mechanische ritme is ook een knipoog naar zijn vader: hij was namelijk ingenieur en bracht zijn passie voor machines op Ravel over.

Wat betekende de Eerste Wereldoorlog voor Ravel?

Toen in 1914 de Eerste Wereldoorlog uitbrak, gaf Ravel zich op om te vechten voor zijn vaderland. Hij probeerde eerst bij de luchtmacht te komen, maar werd om gezondheidsredenen afgewezen. Uiteindelijk werd hij vrachtwagenchauffeur aan het front, waar hij gevaarlijke tochten moest ondernemen en met allerlei verschrikkingen in aanraking kwam. Dit had veel invloed op zijn muziek. Elk deel van Le tombeau de Couperin (1917) droeg hij bijvoorbeeld op aan vrienden die waren omgekomen in de oorlog.

In 1916 werd Ravel echter naar huis gestuurd met dysenterie. Terwijl hij daarvan aan het herstellen was, overleed zijn moeder plotseling. Ravel was er kapot van; over zijn privéleven is weinig bekend, maar waarschijnlijk had hij van iedereen die hij kende de diepste band met zijn moeder.

Na de Eerste Wereldoorlog werd Ravel benaderd door de pianist Paul Wittgenstein. Hij had in de oorlog zijn rechterarm verloren en vroeg de componist of hij een stuk kon schrijven dat hij met één hand zou kunnen spelen. Daarop componeerde Ravel zijn Pianoconcert voor de linkerhand speciaal voor Wittgenstein.

Hoe overleed Ravel?

Na de oorlog kreeg Ravel last van slapeloosheid en werd hij volgens vrienden steeds verstrooider. Dit verergerde toen hij in oktober 1932 bij een ongeluk in een taxi een klap op zijn hoofd kreeg. Aanvankelijk leek Ravel niets aan het ongeluk te hebben overgehouden, maar binnen een jaar kreeg de componist verschijnselen van afasie, het niet meer op woorden kunnen komen. Ook kon hij niet altijd meer zijn eigen naam schrijven.

Vóór het ongeluk werkte Ravel aan muziek voor de film Don Quixote, maar het lukte hem niet meer om het af te maken. Drie liederen voltooide hij nog wel; dit werden de laatste stukken die hij zou componeren. Hij kon nog wel muziek in zijn hoofd horen, maar was niet meer in staat om die op te schrijven. "Zijn laatste jaren waren wreed", zei zijn vriend Igor Stravinsky erover, "want hij verloor langzamerhand zijn geheugen en coördinerend vermogen, en hij was zich daar natuurlijk terdege van bewust." Waar Ravel precies aan leed, is nooit ontdekt. Op een gegeven moment kreeg hij ook pijn in zijn hoofd en onderging hij een operatie. Dit leek te hebben geholpen, maar een week later raakte de componist in een coma. Kort daarna overleed Ravel op 62-jarige leeftijd en werd hij begraven bij zijn ouders op de begraafplaats Levallois-Perret in Parijs.