Sir András Schiff dirigeert Schumanns vernieuwende Pianoconcert

Een soloconcert betekent automatisch: een wedijver tussen solist en orkest. Tenminste: dat was vooral sinds de dagen van Beethoven en Paganini het basisidee van het genre. Doorgaans triomfeert de solist in een adembenemende cadens. Dan mag het orkest slechts de boel afsluiten.

Robert Schumann zag weinig heil in die ‘traditionele’ constructie. De piano was lang zo ‘krakkemikkig’ niet meer als rond 1800, wist hij. Er waren zoveel nuances in klankkleur en dynamiek mogelijk, dat het instrument eigenlijk helemaal geen orkest meer nódig had om de muziek een beetje fundament of kleur te geven – en zeker niet alleen maar als aangever voor spectaculair vertoon van de solist. Konden piano en orkest niet gewoon gelijkwaardiger partners worden?

Al in 1839 schreef Schumann:

Pianoconcert voor Clara

Een jaar later trouwde Schumann met zijn grote liefde Clara Wieck, een begenadigd componiste en gevierde pianovirtuoos. In het eerste jaar van hun gelukkige samenzijn componeerde hij niet minder dan 136 liederen, waaronder de Eichendorff- en Heine-Liederkreis, de Myrthen, Frauenliebe und -leben en de Dichterliebe. Clara wilde haar man echter tot ‘grootser zaken’ bewegen: zij was ervan overtuigd dat hij zijn talent in het orkestrepertoire moest doen gelden. En dus zette Schumann zich in 1841 tot het schrijven van twee symfonieën en componeerde hij voor zijn kersverse vrouw een Concertfantasie in a, in een poging zijn eerdere droom zelf te verwezenlijken.

Helaas toonde geen enkele uitgever of orkest belangstelling voor zijn in hun ogen grillige muziek. Zij begrepen die abusievelijk als een ‘gemankeerd’ concert, want het had maar één deel in plaats van drie. Het stuk bleef vier jaar lang onuitgegeven op de plank liggen. In 1845 besloot de componist het werk, ook al was het als een zelfstandige compositie gedacht, dan maar te ‘completeren’ door er een briljante finale en gracieus andantino als ‘intermezzo’ aan toe te voegen. Zo ontstond het Pianoconcert opus 54.

Echt samenspel

OK, een pianoconcert dus nu, maar ook met de latere aanvulling bleef Schumanns Pianoconcert ongewoon van vorm. Niet het onderscheid tussen een aantal verschillende thema’s, maar hooguit de afwisseling van variërende gemoedstoestanden of karakters bepaalt de ontwikkeling van die vorm. Bovendien is de traditionele strijd tussen het individu (de solist) en zijn omstanders (het orkest) verdwenen. Solo- en orkestpartij zijn volledig met elkaar verweven. Precies zoals Schumann beoogde. Ze vertellen niet ombeurten, maar samen het verhaal. Soms, bijvoorbeeld als de klarinettist een prachtige lyrische melodie inzet, worden de rollen zelfs omgekeerd en treedt de pianist als begeleider op. De solist mag weliswaar schitteren in een grote (uitgeschreven) cadens in het openingsdeel en in de finale, maar voor de gemiddelde klavierleeuw van die tijd was er weinig eer aan te behalen.

Schumann zette de toon

Met al zijn poëzie en vrijheid, zijn lyriek en warmte, zijn vermenging van solo- en orkestpartij tot één geheel, zette Schumanns Pianoconcert de toon voor de verdere ontwikkeling van het genre, van Tsjaikovski en Grieg tot Rachmaninov. De twee weergaloze ‘symfonische’ concerten van Brahms waren zonder Schumann bijna ondenkbaar…

Zie hier voor het hele programma en kaarten

In beeld: Sir András Schiff speelt Schumanns Pianoconcert (2020)