Muziek in een Notendop #11: Strijkkwartet

Wat is een strijkkwartet?

Een strijkkwartet is een muziekstuk, een compositie voor vier strijkinstrumenten. De gebruikelijke bezetting is: twee violen, een altviool en een cello. Naast de naam van zo'n compositie is een strijkkwartet ook de term voor het muziekgezelschap dat zo'n muziekstuk uitvoert. Je denkt misschien: vergeleken met zo'n groot symfonieorkest is schrijven voor vier strijkers heel eenvoudig. Nou… juist niet. Veel componisten zien kwartetschrijverij juist als meesterproef en spreken zelfs van een 'heilig genre'. Want je moet echt heel fijnbesnaard zijn om je muzikale idee ten volste uit de verf te laten komen via vier strijkers. De meest perfecte uitdrukking van de manieren van de mens is het strijkkwartet, aldus dirigent Jeffrey Tate.

De oorsprong van het strijkkwartet ligt in de barokperiode, de zeventiende en achttiende eeuw. Niet dat de zaak toen al heel verfijnd was. Vooral de eerste violist had de mooie melodietjes, de rest zorgde voor vulling. Je snapt dat de rest van het kwartet de voorkeursbehandeling van de eerste viool moeilijk trok. Werk aan de winkel. De componisten zorgden voor een gelijkwaardigere behandeling van de vier 'stemmen'. De Italianen Scarlatti, Galuppi en Sammartini bedanken we voor hun verdiensten. Maar ook componisten als Telemann, Graun en Fasch stuwden de ontwikkeling, waarbij de cellist pas als laatste in de achttiende eeuw een zelfstandige partij kreeg. Vanaf dát moment - de individuele behandeling van de vier stemmen - spreken we van het moderne strijkkwartet. Het genre werd een absolute hit, met Joseph Haydn als veelschrijvende vader van het kwartet. Collega's Mozart en Beethoven werden ook getrokken door het genre. Zelfs toen hij al stokdoof was had Beethoven nog oren naar een kwartet. Die laatste kwartetten zijn ware monumenten. Je hoort nergens dat hij niet meer kon horen. Op één deel na. De Grosse Fuge is tegenwoordig nog altijd een hoofdpijndossier voor kwartetten en musicologen.

De opzet van het moderne strijkkwartet is in grote lijnen gelijk aan die van een symfonie. Vier delen, deel 1 snel, deel 2 langzaam, deel 3 menuet of scherzo en deel 4 snel. Gemiddelde duur: zo'n 20 tot 35 minuten. Er zijn natuurlijk uitzonderingen. Morton Feldman was zo lekker op dreef dat hij pas een eindstreep noteerde toen z'n stuk zo'n 6,5 uur lang was. In die tijd vlieg je naar Kaapverdië of Dubai, of rij je van Goes naar Groningen en terug. Een andere componist die grote hoogten bereikte was Karlheinz Stockhausen. Hij kwam met een stuk voor vier strijkers in vier verschillende vliegende helikopters. Hij noemde dit stuk het Helikopter-Quartett. Beluister het stuk maar eens...

Onder de conventionele kwartetten kan je je lol op met Haydn, Mozart, Beethoven, Schubert, Dvořák en Mendelssohn. En dan kan je kiezen uit uitvoeringen door talloze kwartetten: het Borodin Quartet, Brodsky Quartet, Emerson String Quartet, Hagen Quartett, Prazak Quartet, Quatuor Mosaïques. Luister je principieel alleen popmuziek, dan is er het Vitamin String Quartet. Vier aardige Amerikanen die alles kreukvrij strijken: van Coldplay tot The Killers en van Slayer tot de Smashing Pumpkins. En als je het Hollands wilt houden: neem de kwartetten van Badings, Röntgen en Pijper. Of het kwartet van Jurriaan Andriessen, met de leukste titel: Cumulus Humulus Fumulus. En voor de stevige trek: niet één maar vier kwartetten tegelijk in het Allegro voor 4 strijkkwartetten van Johannes van Bree.

Muziek uit deze aflevering:

Beluister via Spotify de muziek uit alle afleveringen van Muziek in een Notendop.

Home Muziek in een Notendop