Muziek in een Notendop #25: Wat is contrapunt?

Wat is contrapunt?

Contrapunt betekent 'Punctus contra punctum': noot tegen noot. De Amerikaanse musicoloog John Rahn omschreef het als volgt: "Het is moeilijk om een mooi liedje te schrijven. Het is nog moeilijker om meerdere mooie liedjes te schrijven die, wanneer ze tegelijkertijd worden gezongen, samen ook nog eens mooier klinken. De interne structuur van elk liedje moet bijdragen aan de gezamenlijke structuur, die op zijn beurt de losse stemmen weer versterkt en belicht. De manier waarop dat wordt bereikt is contrapunt."

Contrapunt draait om de relatie tussen twee of meer onafhankelijke stemmen. Soms worden de begrippen contrapunt en polyfonie door elkaar gebruikt, maar er is een verschil. Polyfonie draait om meerstemmigheid, contrapunt om de relatie tussen die meerdere stemmen en de manier waarop je die relatie als componist kunt vormgeven. Enerzijds moeten de verschillende stemmen een duidelijke harmonische relatie hebben; da's dus eigenlijk verticaal bekeken, welke samenklank er op een bepaald moment is. Anderzijds moeten de stemmen ook een individuele kwaliteit en ontwikkeling hebben; dat is dus horizontaal gezien, als losse melodie. Overigens: verticaal en horizontaal: eigenlijk hebben we hier het recept voor een toprelatie: je leeft in harmonie met je partner en laat ruimte voor zelfstandigheid en individuele ontwikkeling.

Er zijn boeken volgeschreven over contrapunt. Het is oprecht monnikenwerk om als componist alle mogelijkheden van deze westerse muziektechniek in de vingers te krijgen. Letterlijk monnikenwerk destijds, want al in de Middeleeuwen verschenen verhandelingen over contrapunt. Al in de negende eeuw zetten kloosterlingen de contrapuntjes op de i. Het was de eeuw waarin Karel de Grote zorgde voor de Europese verspreiding van gregoriaans en monniken hetzelfde deden voor de wijnbouw. Het leuke is dat de term contrapunt pas in 1336 werd geformuleerd, dus deze negende-eeuwers hadden geen idee waar ze eigenlijk mee bezig waren. Maar goed: echt contrapunt - punctus contra punctum - 1 noot tegen 1 noot. Dat is even leuk, maar je raakt erop uitgeluisterd. Guido van Arezzo kwam in de elfde eeuw met suggesties voor vrijere stemverhoudingen. Niemand minder dan Perotinus de Grote componeerde omstreeks 1200 als een van de eersten drie- en vierstemmige stukken, waarbij die stemmen contrasteerden qua metrum (ritme), zinslengte en herhalingen.

In de Renaissance werd dat weer doorontwikkeld door onder anderen Francovlaamse trots Josquin Desprez. Het Middeleeuwse ritmisch-harmonische dus verticale contrapunt en een soort hiërarchie tussen de stemmen is uit de mode. Hier, in de Gouden Eeuw van het Contrapunt, is de zaak horizontaal, gericht op de melodische lijnen. If you wanna party like it's 1499, luister dan eens naar Johannes Ockeghem, Orlando di Lasso, Giovanni Pierluigi da Palestrina en Josquin dus. Het mooie aan deze periode is dat individuele stemmen met hun eigen ritmische en melodische kenmerken toch samenvloeien tot één samenhangend, welluidend weefsel. Dit melodische contrapunt wordt ook wel Stile Antico genoemd. De antieke stijl. De moderne stijl werd Stile Moderno genoemd. Actie en reactie gaat ook hier op: men wilde vrij zijn van contrapuntbeperkingen. Claudio Monteverdi was een van de voormannen.

Men zocht naar mogelijkheden om meer dramatische contrasten aan te brengen. Het was in de periode waarin de opera en het oratorium, verschillende vormen van muziekdrama, zich snel ontwikkelden. Daarnaast draaide het om klankkleur en vrijere omgang met dissonanten. Een spannende tijd waarin Stile Antico en Stile Moderno naast elkaar bestonden - en daar komt ook Johann Sebastian Bach de hoek om kijken.

In Die Kunst der Fuge en Das Musikalisches Opfer trekt Bach z'n vijftiende-eeuwse werkkleding aan, maar gebruikt wel nieuwerwetse harmonische gereedschappen. En ja, natuurlijk is Bach vooral bekend van de fuga, maar die fuga verdient een eigen aflevering in deze serie (aflevering 26).

Tijdens de overgang van de Barok (Bach, Händel, Scarlatti) naar de klassieke periode (Mozart, Haydn) raakte contrapunt uit de mode. Men gebruikt de oude wetten nog wel, maar vooral als er in de oude stijl gewijde stukken worden gecomponeerd. Verder is het vooral een melodie met begeleidende stemmen.

Grappig genoeg gingen verschillende componisten uit de klassieke periode door een contrapunt-crisis, wanneer ze achter de verdiensten van hun oude voorgangers kwamen. Mozart bijvoorbeeld gebruikte in zijn grote opera's contrapunt om de zanglijnen van verschillende personages goed uit de verf te laten komen en Haydn voorzag zijn strijkkwartetten van fuga's. Iets later kwam ook Beethoven op het contrapuntpad, mede door zijn adoratie Händel.

Hoe later in de tijd, hoe vroeger de inspiratiebronnen. Ver in de negentiende-eeuw greep Wagner weer terug op Palestrina en z'n Stile Antico en Brahms en Felix Mendelssohn waren in de ban van de Barok. Daarbij combineerde men het goede van vroeger met de nieuwste inzichten. Richard Strauss mengde verschillende eerder gecomponeerde stukken en liet zich in een later stuk samenvloeien, bijvoorbeeld in Ein Heldenleben. En vlak ook Gustav Mahler niet uit. Mahler en contrapunt komen samen in de aflevering Counterpoint van Star Trek Voyager. 's Mans Eerste symfonie speelt een cruciale rol, lichtjaren hier vandaan.

In de twintigste eeuw was het weer tijd voor actie en reactie. Los van alle Schönbergiaanse ontwikkelingen had je mensen als Anton Webern, die renaissancetechnieken gebruikte, Richard Strauss, die in Elektra meerdere toonsoorten simultaan liet klinken en Stravinsky, die een barokke dubbelfuga stopt in z'n Psalmensymfonie. Contrapunt werd ook in abstractere vorm gebruikt in de samenhang tussen instrumentgroepen en klankvelden, zoals Varèse nodig vond in Intégrales.

Muziek uit deze aflevering

Beluister via Spotify de muziek uit alle afleveringen van Muziek in een Notendop.

Home Muziek in een Notendop