Muziek in een Notendop #44: Wat is een requiem?

Wat is een requiem?

Weten we nog? Aflevering 27 van Muziek in een Notendop? Die ging over de mis. In een notendop van een notendop: een mis is een soort kerkdienstregeling binnen de katholieke traditie. Binnen de mis herdenkt men tijdens de eucharistieviering de kruisdood van Jezus met een maaltijd van brood en wijn. De mis heeft een vaste structuur van gezangen en rituelen op een Latijnse tekst. Dat noemen we het zogenaamde ordinarium.

Een requiem is een mis die wordt opgedragen aan een overledene. Meestal gebeurt dat tijdens een uitvaartplechtigheid, maar een requiemmis kan ook gevierd worden op Allerzielen, als we het niet mis hebben is dat op 2 november. De naam is afgeleid van het gezang dat bij de intocht, het Introïtus, gezongen wordt, Requiem æternam, 'geef hen eeuwige rust'. Misschien ben je als de dood voor het vagevuur. Nou, volgens de katholieke leer zorgt een requiemmis ervoor dat de ziel van de overledene minder lang in het vagevuur door hoeft te brengen voordat deze gered wordt.

Naast de naam van de misvorm is requiem ook de benaming van de bijbehorende muziekvorm. De huidige structuur van het requiem stamt uit de veertiende eeuw. Daarvóór bestond de muziek in de mis alleen uit gregoriaans gezang, eenstemmige melodieën met een vaste Latijnse tekst. Het eerste meerstemmige requiem dat bewaard is gebleven, is dat van Johannes Ockeghem, waarschijnlijk geschreven rond 1470. Een eerder requiem van Guillaume Dufay is niet bewaard. In een requiem wordt van het ordinarium, de gewone gedeelten van de mis, het Gloria en het Credo niet gezongen. Het In paradisum, dat gezongen wordt bij het naar buiten dragen van de kist, en het Libera Me, dat gezongen wordt bij de kist vlak voor de begrafenis, worden ook vaak getoonzet als waren ze een deel van het requiem, al horen ze er strikt genomen niet in. Bij het Dies Irae gaan componisten vaak helemaal los. Logisch ook, want het gaat over de dag des oordeels. Het overweldigende Dies Irae uit het Requiem van Giuseppe Verdi is een mooi voorbeeld. En nogal luid.

De een z'n dood is de ander z'n brood: het requiem werd in de loop van de eeuwen een populair genre. Veel componisten schreven er eentje. En die muziek vond ook zijn weg naar de concertzalen. Naast het eerdergenoemde Requiem van Verdi, is een mooi voorbeeld het Requiem van Mozart, de all-time favorite met dat prachtige Lacrimosa. Hij schreef het op zijn eigen sterfbed. Dat wil zeggen: hij schreef een klein stuk, z'n vrienden maakten het af toen hijzelf het tijdelijke voor het eeuwige had verwisseld. Johannes Brahms gaf een eigen draai aan het genre. Hij schreef een Deutsches Requiem. Auf Deutsch. Niet de overledenen hebben volgens Brahms hulp en troost nodig, maar de nabestaanden. Brahms had het ook wel Een Menselijk Requiem willen noemen. De Fransman Gabriel Fauré schreef een allesbehalve zwaarmoedig Requiem. Hij zei zelf op niet mis te verstane wijze: "Mijn Requiem gaat niet over de angst voor de dood. Ik zie de dood niet als een pijnlijke ervaring, maar als een blijde verlossing en een verlangen naar de blijdschap hierboven. En oja, ik heb het stuk gewoon voor m'n lol gecomponeerd." Zo kan het ook. Een persoonlijke favoriet is het Requiem van Maurice Duruflé. Hij voorziet de oude gregoriaanse melodieën van heerlijk kruidige jazzy harmonieën.

Het requiem staat hoe langer hoe losser van de liturgische context. Het is een genre geworden waarin het gaat om diep persoonlijke ervaringen waarin angst voor de dood, verdriet, berusting maar ook rouwverwerking, vergeving en verlangen naar troost en hoop een plaats krijgen. Daarom herkennen veel mensen zich er ook in. Het spreekt universele gevoelens aan. Atheïst en pacifist Benjamin Britten kwam in 1962 met een War Requiem, opgedragen aan oorlogsslachtoffers. Zoetere voorbeelden zijn de requiems van John Rutter, Karl Jenkins en Howard Goodall. Allemaal Britten, maar niet Benjamin. De Chinese componist Tan Dun zette in 2023 zijn tanden in het genre. Hij werd het Requiem for Nature, dat gaat over de verstoorde relatie tussen mens en natuur. En singer-songwriter Eliza Gilkyson schreef ter nagedachtenis aan de slachtoffers van de Tsunami in 2004 het nummer Requiem. Sinds 2004 zijn er alweer tientallen dodenmissen bijgepend. Op requiemsurvey.org vind je de geüpdate wereldcatalogus requiems met inmiddels 6100 stuks, zodat je geen doden mist.

Muziek uit deze aflevering:

Beluister via Spotify de muziek uit alle afleveringen van Muziek in een Notendop.

Home Muziek in een Notendop