Muziek in een Notendop #24: Wat is atonaliteit?

Wat is atonaliteit?

De mens is gek op muziek. Lekker meeneuriën op het werk of meegalmen onder de douche. Muziek met een duidelijke melodie, met een paar pakkende akkoorden die je ook op je gitaar kunt meetokkelen. Kortom: muziek die we begrijpen, muziek die houvast biedt. Muziek met een heldere tonaliteit waarin een duidelijke grondtoon en een bijbehorende melodie en harmonie te horen zijn. Consonante, welluidende muziek. Met af en toe een dissonant - maar da’s prima, want je weet hoe je muziek geaard is, waar de ‘thuisklank’ is. Tonale muziek is dus als een huis met een stevige fundering. Een gelukzalige situatie die ruw verstoord werd door componisten die zich als een stel pubers gingen afzetten tegen die vaste tonaliteit.

Het was 1885. Europa danste nog op ultratonale walsjes en in de concertzaal klonken tonale symfonieën. Maar Franz Liszt kwam met een Bagatelle sans tonalité. Een eerste verkenning van de dark side of the tonal moon. Ook Alexander Skrjabin en iets later Max Reger schurkten al tegen het tonaal-occulte aan. Dat deed men door veel chromatiek te gebruiken, veel halve toonsafstanden. En ook door het toepassen van bitonaliteit en polytonaliteit: twee of meerdere toonsoorten die tegelijkertijd klinken. Zoals Villa Volta in de Efteling: je raakt gedesoriënteerd. Dat geldt niet alleen voor de luisteraar, maar ook voor de uitvoerende. Want speel een stukje Mozart en je ervaart een soort logica in de opeenvolging van akkoorden en het verloop van de melodie. Maar speel een atonale compositie en je ervaart een soort los zand: weg zijn de relaties en de voorspelbaarheid uit de veilige tonaliteit.

Deze muzikale desoriëntatie, deze ongefundeerdheid vonden de componisten uit de vroege fase van de atonaliteit geen probleem. Want waarom zou alles rondom een vast tooncentrum en veilige consonantie moeten draaien? Arnold Schönberg en collega’s Anton Webern en Alban Berg -die samen de Tweede Weense School vormden- waren klaar met het eeuwenoude toonsysteem en vonden dat alle tonen even belangrijk waren. Het ging nu om de emancipatie van de dissonant. Musicoloog en filosoof Theodor Adorno duidde deze ontwikkeling als "de bevrijding van de muziek van de dwang van de tonaliteit, en daarmee de ongehinderde ontplooiing van de muzikale expressie wat vrije atonaliteit betreft met het volle driftleven van de klanken." Een bevrijding dus. Waar Adorno wel een kanttekening bij plaatste: men moest waken voor al te mechanisch componeren. Daarmee doelde hij op de twaalftoonstechniek van Arnold Schönberg. Want om te voorkomen dat je als modern-atonaal componist in de verleiding kwam om volgens de oude veilige wetten te componeren, moest je gebruikmaken van hulpmiddelen. De dodecafonie was zo’n middel. Je hoefde alleen maar tot 12 te kunnen tellen. De techniek was dat je een reeks van 12 tonen bedacht, waarbij er geen enkele toon van de chromatische toonladder meer dan één keer voorkwam. Zo was elke toon gelijk. Het resultaat is abstracte muziek, die wat unheimisch kan overkomen. Letterlijk unheimisch, want je mist Heim, Thuis, een grondtoon, een duidelijk frame.

Overigens was de twaalftoonstechniek nog maar het begin, want een generatie later namen de serialisten (zoals Boulez, die daar ook een boel les in heeft gegeven) en parameterisatoren (zoals Messiaen) het avantgardestokje over. En vlak ook de aleatoriek niet uit, waarbij toeval, improvisatie en onberekenbaarheid leidend zijn. Dobbelsteenmuziek dus. Onder de atonale kapstok zijn de mogelijkheden legio, van abstracte geluidscollages tot George Antheils Ballet Mecanique voor een bataljon pianola’s, een sirene en een paar propellers.

Muziek uit deze aflevering:

Beluister via Spotify de muziek uit alle afleveringen van Muziek in een Notendop.

Home Muziek in een Notendop