Muziek in een Notendop #51: Wat is Gregoriaans?

Wat is Gregoriaans?

Oh als ik terug kon in de tijd… Naar een tijd ver vóór Yves Berendse, vóór het Polygoonjournaal, vóór de uitvinding van de boekdrukkunst… ja, we gaan het hebben over old school muziek: Gregoriaans. Toen was musiceren nog monnikenwerk. Letterlijk. Het is de muziek die in de kloosters en tijdens vieringen van de kerk werd gezongen. De term Gregoriaans stamt uit de 9e eeuw. In die tijd maakte Karel de Grote zich hard voor één Europa. Niet dat dat van een Ursula von der Leyen dakje ging. Iedereen betaalde met eigen geld, de klokken liepen in elke stad en dorp anders en er werd lukraak gestemd op verschillende toonhoogtes (Muziek in een Notendop aflevering 17). In die tijd was Karel de Grote Voorstander van standaardisering. Hij had vast maar wat graag de Euro ingevoerd, maar hield het destijds bij een standaard liturgie voor de kerk. Zo werd het geloof in Karels best wel uitgestrekte rijk overal op dezelfde manier beleden. Het Gregoriaans dankt zijn naam aan paus Gregorius de Grote, die zich omstreeks het jaar 600 bezighield met het verzamelen en ordenen van kerkmuziek voor de liturgie. Volgens de legende, die Karel de Grote graag rondbazuinde, was Gregorius een soort kerkelijke John Lennon of John Ewbank, die geïnspireerd door een heilige duif de meest hemelse melodieën op papier zette. Een mooi verhaal maar een legendarische leugen.

Als je op Spotify of op cd weleens Gregoriaans hebt geluisterd, dan weet je dat dat anders klinkt dan wat dan ook. Tijdloos misschien. Of stokoud. Wetenschappers denken dat de muzikale wortels liggen in de manier van psalmzingen in de joodse of vroeg-christelijke gemeenschap. Er zijn een paar zaken die typisch-Gregoriaans zijn. Zo is de zang eenstemmig en zonder instrumentale begeleiding. De melodieën zijn diatonisch, er is geen sprake van een strakke maatverdeling en er wordt gebruikgemaakt van modi. Die modi waren destijds in de mode. Kerktoonladders, zo worden ze ook wel genoemd. In de 8e eeuw werden ze voor het eerst genoemd door Alcuinus van York, de PA van Karel de Grote, die ook leuke gedichten schreef, bijvoorbeeld over Utrecht, de stad die hij roemde om een lekker bord pap met boter en honing. Maargoed, deze modi waren het dagelijks brood voor de geestelijke van toen:

Dorisch, hypodorisch, frygisch, hypofrygisch, lydisch, hypolydisch, mixolydisch en hypomixolydisch (Sander laat in de video horen hoe dit klinkt)

Diabetici zouden er duizelig van worden, zoveel hypo's, maar da's locrisch. Onee, locrisch is wat anders. De Locrische modus is verduveld vervelend. Niet voor niks dat deze in de 16e eeuw officieel verworpen is. Het gaat dus om de afstanden tussen de noten die zo'n toonladder zijn of haar eigen karakter geven.

En wat wordt er nog precies gezongen? Nou, Latijn. En een paar woorden Grieks (Kyrie Eleison). Alle onderdelen van de normale mis, van de dodenmis, van speciale momenten in het kerkelijk jaar en vlak ook de getijden niet uit. Al eeuwenlang wordt de dag muzikaal aangekleed met het getijdengebed. Bij Getijdenkoor Sint Jan uit Zutphen is het Gregoriaans wat de klok slaat en hun klok slaat in 2025 al 30 jaar, dus getijd voor een feestje. Sint Jan maar ook alle andere Gregoriaanse gezelschappen zingen doorgaans antifonaal of . Antifonaal zingen doe je met een in tweeën gedeeld koor, dat om de beurt zingt. Responsoriaal is de wisselwerking tussen solozang en koorzang.

Vooral interessant is de manier waaróp er gezongen wordt. De toonsafstanden zijn vaak beperkt en er is een afwisseling van syllabisch en melismatisch zingen. Syllabisch: Al-Tijd Is Kort-Jak-Je Ziek. Melismatisch: Ah ha ha ha ha hal Tij hij hij hij hij hij hij hij tih ih ih ih ih skort ja ha ha ha ha ha etcetera. De belangrijkste woorden in een Gregoriaans gezang worden benadrukt via zo'n melismatisch uitgesmeerde passage. Dus: hoe belangrijker het woord, hoe meer noten op de zang.

De notatie lijkt een mengeling van morsecode, steno en een kruising tussen een hiëroglief en een Incavloek. We noemen die notatie het neumenschrift. Zegmaar de voorloper van de moderne muzieknotatie. Zo wisten de monniken wat de bedoeling was met de te zingen tekst. Probleem was wel dat de neumen per regio verschilden. Dus als je als monnik uit Kloosterzande een weekje Salou deed en op zondag mee wilde zingen, dan moest je duimen of je wat kon met hun neumen. Uiteindelijk werd het neumenschrift steeds eenduidiger en completer. Zo kwam Guido van Arezzo met vier lijnen, die van de noot een deugd maakten. Geen mokkende monnik meer, want je wist precies welke noot er gezongen moest worden. Dat ging een paar eeuwen best lekker, tot er door mensen als Maarten Luther aan de stoelpoten van het Gregoriaans gezaagd werd. Want de mensen op straat die geen Latijn spraken, moesten God toch ook kunnen loven in hun eigen taal? Vandaag de dag is het Gregoriaans niet meer zo alomtegenwoordig als een millennium geleden, maar vergis je niet: nog steeds is deze kerkelijke oervorm goed voor kippenvel. De muziek lijkt buiten de tijd te staan en is tegelijk zo geaard, zo puur, dat je erdoor in hogere sferen raakt. Dat vind ook Herman Finkers, die het Gregoriaans gebruikte in zijn concept van de Missa in Mysterium en de door hemzelf gecomponeerde Sint Jorismis. En denk aan Sarah Brightman met Eden, Enigma met Sadeness en Karl Jenkins met zijn Adiemus-hits. Hee jongens, is dat daar nou een duif?

Muziek uit deze aflevering:

Beluister via Spotify de muziek uit alle afleveringen van Muziek in een Notendop.

Home Muziek in een Notendop