Muziek in een Notendop #5: Dirigent

Wat doet een dirigent?

De dirigent is de persoon met de beroemdste rug van het orkest, want in de concertzaal kijk je 99% van de tijd tegen de achterzijde, de overige 1% zien we de vaak bezwete voorzijde waar we ons applaus naartoe klappen. De dirigent heeft de touwtjes in handen. Beter gezegd: het dirigeerstokje, de baton. Sommige dirigenten doen het met de met blote handen. Maar wát geeft de dirigent nou precies aan en hoe lang gebeurt dit nou al? Om te beginnen komt het woord dirigent van het Latijnse werkwoord dirigere - 'afbakenen, regelen, leiden' - de dirigent is dus de leider.

Rond het jaar 1000 was het notenschrift nog niet echt ontwikkeld, dus als geheugensteuntje hadden de monniken er een handje van om met de hand de toonhoogte aan te geven. Cheironomie noemen we dit. Toen de melodie steeds duidelijker kon worden genoteerd, kon de dirigent zich op andere zaken richten. Rond 1100 ging het om het 'stuwen van de beweging'. De dirigent kreeg een steeds officiëlere functie, kreeg status. En een staf. Een prior- of cantorstaf, zeg maar het dirigeerstokje van toen. Een flinke unit, vaak van edelmetaal en voorzien van versieringen. Tot ver in de negentiende eeuw werd de staf gebruikt, soms met dodelijke afloop. Jean-Baptiste Lully sloeg zo driest de maat dat z'n stok dwars door z'n voet ging. Lully werd septisch en stierf. Dit speelde in de zeventiende eeuw. Vanaf de middeleeuwen veranderde er veel in de muziekwereld. Ritme en beweging werden steeds complexer en zo'n zware staf bleek iets te straf. Begin negentiende eeuw zwaaide er wat voor de orkesten. Louis Spohr en Felix Mendelssohn pionierden met de baton. De dirigent werd steeds belangrijker en mocht beide handen uit de mouwen steken. Rechts om de maat te houden, links om de dynamiek aan te geven en specifieke instrumenten of instrumentengroepen uit te lichten.

Maar los van het handwerk: de dirigent werd een interpreet. Iemand die met muziek van een ander, de componist, aan de slag gaat en die muziek interpreteert. Hoe laat je een groots orkestwerk klinken? Wanneer versnel je, waar plaats je een accent of houd je even in? Als dirigent ben je daarmee eigenlijk een deel van een muziekstuk geworden. En je belangrijkste werk gebeurt tijdens de repetities: hoe breng je wat je in je hoofd hoort over op een grote groep musici? Dat vereist een flinke dosis tact en fijngevoeligheid. Als die muzikale communicatie slaagt, heeft het publiek een prachtige avond.

Muziek uit deze aflevering:

Beluister via Spotify de muziek uit alle afleveringen van Muziek in een Notendop.

Home Muziek in een Notendop