Zit er een verborgen boodschap in Tsjaikovski's Zesde symfonie?

Een wals... of niet?

Tsjaikovski's bekende balletten zitten boordevol walsen. Die uit De Schone Slaapster en het Zwanenmeer zijn zelfs wereldberoemd. De melodieën zijn zo elegant, dat je er vanzelf van gaat dansen. Het tweede deel van de Zesde symfonie is net een van die gracieuze balletstukken. Maar er is iets geks aan de hand. Walsen worden altijd in een zogeheten driekwartsmaat geschreven, maar probeer eens mee te tellen met deze wals: 1, 2, 3... 1, 2, 3... Je merkt al, dat lukt niet. Tsjaikovski houdt ons voor de gek: dit is misschien wel de enige walsmuziek die niet 3, maar 5 tellen in de maat heeft. Je zou verwachten dat een wals in een vijfkwartsmaat helemaal niet sierlijk klinkt, maar niets is minder waar in dit Allegro con grazia. Je hebt eigenlijk niet eens in de gaten dat de maatsoort afwijkt.

Wegstervende muziek

Het laatste deel uit de Zesde symfonie, Adagio lamentoso, was baanbrekend. Het is namelijk een langzaam en donker slot in plaats van de snelle en bruisende finale die je meestal in een symfonie hoort. Steeds meer instrumenten stoppen met spelen en de toonhoogte en het volume dalen tot een bijna onhoorbare diepte. Daarbij spelen de contrabassen een ritme dat op een hartslag lijkt - de muziek sterft letterlijk weg.

Programma

Dat doet je afvragen: waar gaat deze symfonie over? En dat was precies Tsjaikovski's bedoeling. "Het programma zal een raadsel blijven voor iedereen", schreef hij. "Laat ze maar raden." En dat gebeurde ook. Toen de Zesde symfonie voor de tweede keer werd uitgevoerd op een herdenkingsconcert voor de net overleden componist, maakte het een enorme indruk. Sommigen dachten dat Tsjaikovski een requiem voor zichzelf had geschreven. Niet lang daarna ontstonden er speculaties over dat Tsjaikovski zelf een einde aan zijn leven zou hebben gemaakt. Maar er is in al die jaren nog nooit bewijs gevonden voor deze mondelinge verhalen. Sterker nog, verschillende muziekwetenschappers hebben die speculaties kunnen ontkrachten. Het recente overlijden van de componist had iedereen geschokt en dat kleurde de interpretatie van de Pathétique voor vele jaren daarna.

Het leven

En misschien is het raadselachtige programma van de Zesde symfonie toch niet zo'n mysterie. Het zou goed kunnen dat de ideeën achter de Pathétique eigenlijk afkomstig zijn uit een eerdere, onvoltooide symfonie van Tsjaikovski. In een van zijn notitieboekjes voor dat stuk zien we namelijk al het idee voor wegstervende muziek over de dood. Maar Tsjaikovski gaf deze symfonie niet De dood als titel, maar Het leven. De delen zouden teleurstelling, liefde, de dood en levenslust gaan verklanken - en dit kun je ook horen in de Zesde symfonie. Overigens past de titel Pathétique daar ook bij: het Russische 'patetitsjeskaja', de benaming die Tsjaikovski zelf op het manuscript schreef, betekent eerder 'gepassioneerd' dan 'pathetisch'.

Tsjaikovski was nog nooit zo gelukkig met zijn werk als met deze symfonie. "Ik beschouw het absoluut als de beste, en in het bijzonder, de meest oprechte van al mijn creaties," schreef hij over zijn laatste meesterwerk. "Ik hou ervan zoals ik nooit van mijn andere muzikale nakomelingen heb gehouden."