Gustav Mahler

In zijn muziek schiep Mahler complete werelden. Het leven, de dood, de natuur en de meest uiteenlopende emoties, alles verklankte hij erin. Met name zijn symfonieën, het genre dat hij zich eigen maakte en daarmee vernieuwde, zijn werelden op zich.

Waarom Mahler componist werd

Plotseling klonk er muziek in het huis van de grootouders van Gustav Mahler. Hun 4-jarige kleinzoon was achter de oude piano op zolder gekropen. Dat het instrument vals en krakkemikkig was, maakte niet uit: de kleine Mahler ging volledig op in de muziek die hij speelde. Dit was het begin van zijn muzikale levensloop. Zes jaar later trad hij voor het eerst als pianist op voor publiek en op z’n vijftiende ging hij naar het conservatorium in Wenen. Daar studeerde hij piano, compositie en harmonie en deed hij bij het conservatoriumorkest waarschijnlijk ook ervaring op als dirigent.

Tot die tijd had Mahlers muzikale gave ruim de gelegenheid om tot bloei komen. Het stadje Jihlava (Iglau), waar hij een paar maanden na zijn geboorte met zijn ouders naartoe verhuisde, bood volop inspiratie. Op het nabijgelegen plein oefenden militaire bands hun marsen en reizende musici speelden volksmuziek in de herberg van zijn ouders. Mahler zong in het plaatselijke kerkkoor en kwam ook in aanraking met religieuze muziek in de nieuwe synagoge. In de schitterende Boheemse natuur rondom de stad bracht hij uren door, luisterend naar de vogels en de ruisende wind. Echo’s van die stimulerende tijd zou Mahler later in zijn muziek laten klinken, zoals koekoekgeluiden in zijn Eerste symfonie, militaire marsen in zijn Zesde symfonie, en flarden van volksmuziek in onder andere de scherzo’s van diverse symfonieën.

Maar niet alles wat later invloed zou hebben op de muziek van Mahler was vrolijk van aard. Zijn ouders Bernhard en Marie kregen in totaal veertien kinderen, maar acht van hen overleefden hun kindertijd niet. Zo werd de jonge Mahler voortdurend geconfronteerd met de dood. Als tiener verloor hij zelfs vier babybroertjes binnen vier jaar. In 1875 overleed zijn geliefde broer Ernst op 13-jarige leeftijd na een lang ziekbed. In die maanden zat Mahler altijd aan zijn bed om hem verhalen te vertellen. Ook deze aanwezigheid van de dood zou in zijn muziek terechtkomen. Zo componeerde hij tussen 1901 en 1905 Kindertotenlieder, orkestliederen met als tekst gedichten van Friedrich Rückert (1788-1866), die ze schreef na de dood van twee van zijn kinderen.

Wie Mahler was als dirigent

Hoewel Mahler nu beroemd is als componist, kenden mensen hem in zijn tijd als een van de grootste dirigenten. En een reputatie had hij ook: hij kon driftig worden als hij niet tevreden was over het spel van de musici, had een dynamische en expressieve dirigeerstijl, was een enorme perfectionist en ‘verbeterde’ zelfs werken van grote componisten als Schumann en Beethoven.

Mahler was nog net geen twintig toen hij aan de slag ging als dirigent. Met iedere nieuwe aanstelling ontgroeide hij de provinciale theaters en kwam hij steeds vaker op de bok van de grote Europese operahuizen te staan. In 1897 kreeg hij uiteindelijk een van de allerhoogste muzikale posities van Oostenrijk: directeur van de Weense hofopera. Dit ging echter niet zonder slag of stoot. Mahler was Joods en het klimaat antisemitisch. Het lukte hem alleen om die baan te krijgen met steun van muzikale vrienden en nadat hij zich had laten dopen.

In de tien jaar dat Mahler directeur was, zou hij revolutionaire veranderingen doorvoeren. Hij wilde bijvoorbeeld dat het zaallicht uitging tijdens een voorstelling, tegen alle gewoonten in. Maar het boterde niet tussen Mahler, zijn collega’s en de musici. Het orkest moest niets hebben van zijn dictatoriale dirigeerstijl en het bestuur vond dat hij teveel tijd aan componeren besteedde. Antisemitisme bleef hem ook achtervolgen. Zo kwam het dat Mahler in 1907 ontslag nam. Hij kon echter zo weer aan het werk, niet in Europa, maar in New York. Hij werd dirigent bij de Metropolitan Opera en daarna bij de New York Philharmonic, een positie die hij tot zijn dood zou vervullen.

Hoe Mahler componeerde

Ieder seizoen had Mahler zijn handen vol aan dirigeren. Voor componeren had hij nauwelijks tijd, laat staan ruimte in zijn hoofd; al zijn creativiteit werd in beslag genomen door muziek van andere componisten, die hij als dirigent door en door moest kennen.

In de zomer had Mahler echter vrij en dan stortte hij zich op het componeren. Hij liet daarvoor zelfs speciale componeerhuisjes bouwen. Daar kon hij volledig in zijn eigen wereld zijn en die wereld uiten in zijn muziek. Hij was van mening dat een symfonie een “Weltanschauung” (wereldbeschouwing) moest bevatten. Zijn isolatie ging ver: hij eiste absolute stilte en wilde niemand zien. Bij zijn huisje aan de Attersee in Steinbach hield hij mensen op afstand met een soort vogelverschrikker en werden rondreizende muzikanten betaald om geen muziek te maken in de buurt. Zelfs het meisje uit het dorp dat ’s ochtends zijn ontbijt kwam brengen, moest over een ander pad dan Mahler naar het huisje lopen.

In die afzondering herzag Mahler zijn eigen werken en componeerde hij introspectieve, filosofische en emotionele muziek, waarbij de natuur rondom de huisjes hem inspireerde. Het is duidelijk dat hij zijn eigen levenservaring in zijn muziek verwerkte, maar hij was er zelf ambivalent over.

In zijn werken zocht Mahler de grenzen van het orkest op door nieuwe klankkleuren te creëren. Zo voegde hij solozang en koren toe aan zijn symfonieën. Ook introduceerde hij nieuwe instrumenten in het orkest, zoals sleebellen en een grote hamer, die de mokerslag van het lot moest verklanken. Om de dreun groot te laten klinken, liet hij zelfs een speciale kist bouwen waar met de hamer op geslagen moest worden. Zoals vaak met vernieuwende muziek, waren de reacties op de werken van Mahler gemengd. Sommigen erkenden zijn enorme talent, anderen waren minder positief.

Wat Amsterdam voor Mahler betekende

De première van de Derde symfonie in 1902 zou veel belangrijker zijn dan Mahler had kunnen voorspellen. In het publiek zat namelijk Willem Mengelberg (1871-1951), de toenmalige chef-dirigent van het Concertgebouworkest. Hij was onder de indruk van wat hij hoorde en zag: een machtige symfonie met een nog machtigere dirigent. Amsterdam moest dit ook meemaken. Mengelberg vroeg Mahler of hij zijn Derde symfonie in Het Concertgebouw wilde komen dirigeren – en het antwoord was ja.

De componist zou het Concertgebouworkest maar liefst twaalf keer dirigeren. Het was een stap vooruit in de populariteit van zijn muziek en zou aan de basis liggen van de nog steeds bestaande band tussen Amsterdam en Mahlers muziek. Mahler vond de stad zelf eigenlijk maar niks (altijd regen en lawaai, zo zei hij), maar toch noemde hij het zijn “tweede muzikale thuis”. De natuur rondom de stad beviel hem wel. Hij was dan ook vaak in de duinen of op de hei te vinden.

Hoe Mahler en Alma een huwelijkscrisis kregen

Mahler was 41 toen hij de liefde van zijn leven ontmoette: Alma Schindler (1879-1964). Het was liefde op het eerste gezicht. Ze begonnen innige brieven te schrijven en trouwden al vier maanden na hun eerste ontmoeting. Alma was toen 22. In november dat jaar werd hun eerste dochter, Maria Anna, geboren, en twee jaar later hun tweede dochter, Anna. Alma componeerde ook, maar in plaats van dat deze gedeelde passie hen verbond, dreef het hen uit elkaar. Volgens Mahler was er in hun huwelijk maar plek voor één componist, waardoor Alma zich niet meer artistiek kon uiten.

Net als in zijn jeugd was de dood ook in de laatste fase van het leven van Mahler voortdurend aanwezig. In 1907 werd er een hartkwaal bij hem geconstateerd en verloor hij zijn oudste dochter aan roodvonk-difterie. In 1910 begon Alma een affaire met architect Walter Gropius (1883-1969), de oprichter van Bauhaus. Mahler kwam erachter en was diep bedroefd. Hij probeerde het goed te maken met zijn vrouw en zette zich zelfs in voor de publicatie van haar muziekstukken. Voordat deze poging echter kon slagen, overleed hij aan de gevolgen van een streptokokkenbacterie. Mahler werd naast zijn dochter begraven in het dorpje Grinzing, vlakbij Wenen.

Na Mahlers dood heeft Alma veel brieven van haarzelf vernietigd en systematisch geknoeid met de brieven van haar man. Zo probeerde ze een beeld te creëren van Mahler als een onredelijke man en van zichzelf als een zeer getalenteerde vrouw en onschuldig slachtoffer. Het is daarom lastig om de waarheid over Mahler en Alma te achterhalen - iets wat musicologen zelfs een naam hebben geven: het 'Alma-probleem'.