Het Requiem van Theresienstadt door het Radio Filharmonisch Orkest

50 jaar later ontdekte dirigent Murry Sidlin dit bijzondere verhaal en maakte een voorstelling over het orkest in Theresienstadt.

Het orkest van Theresienstadt o.l.v. Rafael Schächter

Vanaf november 1941 tot aan het einde van de Tweede Wereldoorlog werden meer dan 130.000 joden in de Tsjechische stad Terezín (door de nazi's Theresienstadt genoemd) vastgehouden. Theresienstadt werd een overvolle getto waarin joodse gevangen verder transport naar vernietigingskampen in Polen moesten afwachten.

In 1943 werd Theresienstadt omgeturnd tot een 'modelkamp'. Voor een propagandafilm (genaamd Hitler schenkt de Joden een stad) en de komst van inspecteurs van het Rode Kruis werd een deel van het getto opgeknapt en een overschot aan gevangenen gedeporteerd naar Auschwitz. Intellectuelen, musici en kunstenaars werden langer vastgehouden in Theresienstadt voor deze propagandadoeleinden. Om die reden mochten musici bij binnenkomst instrumenten bij zich houden. De nazi's stelden alles in het werk om de indruk te wekken dat de joodse gevangen hun leven op normale wijze konden voorzetten. Dat in dit kamp tienduizenden mensen stierven aan ondervoeding, uitputting, geweld en ziektes was pas bekend na afloop van de oorlog.

Dirigent Rafael Schächter kreeg persmissie om 150 musici te verzamelen om een stuk in te studeren dat zou worden voorgedragen aan de afgevaardigden van het Rode Kruis. Schächter koos voor het Requiem van Verdi, dat bij de laatste uitvoering door nog maar 60 musici werd uitgevoerd.

Waarom het Requiem van Verdi klonk in Theresienstadt

Schächter had bij zijn deportatie in 1941 naar Theresienstadt maar een paar partituren meegenomen. Hij besloot dat de musici de dodenmis van Verdi moesten instuderen, omdat dit stuk zich goed leende voor kritiek op het naziregime. Met het lied Libera me (Verlos me) spraken de gevangenen hun wens voor vrijheid uit en in het Dies Irae (Dag van toorn) zat de verhulde boodschap dat de nazi's verantwoording zouden moeten afleggen op de Dag des Oordeels.

De nazi's keurden het stuk goed, waarschijnlijk omdat dit requiem van origine een katholieke mis is. De gevangenen hadden gehoopt dat de onderliggende boodschap zou worden opgepikt door het Rode Kruis, maar helaas trapten de inspecteurs met open ogen in de poppenkast die door de nazi's was gefabriceerd. Na het bezoek werd gerapporteerd dat de gevangenen genoeg bewegingsvrijheid hadden en in goede leefomstandigheden verkeerden. Niets was minder waar... Uiteindelijk is nagenoeg het hele orkest op transport gezet naar de vernietigingskampen. Schächter belandde in Auschwitz en overleed tijdens de dodenmarsen in 1945.

Het Requiem van Theresienstadt door Murry Sidlin

De Amerikaanse dirigent Murry Sidlin stuitte in de jaren negentig toevallig op dit verhaal. In een boekhandel in Minneapolis (VS) vond hij een boekje dat Music in Terezin heette. Hij raakte zo onder de indruk van het orkest in Theresienstadt, dat hij een project opzette. Hij schreef het muziekdrama Defiant Requiem, waarmee hij de hele wereld over tourt. In deze voorstelling wordt het Requiem van Verdi uitgevoerd door lokale orkesten en koren terwijl er archiefbeelden uit Theresienstadt en de propagandafilm worden getoond. Acteurs spreken teksten in van overlevenden en ooggetuigen en voorzien de beelden van context.

Ook in Nederland wordt Defiant Requiem uitgevoerd. De NOS zond de registratie van het Requiem van Theresienstadt uit op donderdag 23 juni 2022 om 22:24 uur op NPO 2. Het concert werd uitgevoerd door het Radio Filharmonisch Orkest, het Nederlands Concertkoor en vier solisten, onder leiding van dirigent Murry Sidlin. Acteurs Tine Joustra en Hans Dagelet zijn de vertellers.

Bekijk hier het Requiem van Theresienstadt, uitgevoerd door het Radio Filharmonisch Orkest