De orkesten van Auschwitz

Concentratiekamp Auschwitz-Birkenau, ook bekend als Auschwitz I, werd opgericht in 1940 om politieke gevangenen in op te sluiten. De meeste gevangenen werden gedwongen om zware arbeid te verrichten. Zij werkten een paar kilometer verderop aan de bouw van Auschwitz II, het vernietigingskamp waar de meeste mensen bij aankomst direct werden vermoord in de gaskamers.

Auschwitz: het eerste kamp met een orkest

In december 1940 werd een orkest opgezet in Auschwitz I door SS-officieren. Daarmee was Auschwitz het eerste concentratiekamp met een eigen orkest. Gevangenen die musiceerden in dit orkest speelden elke ochtend marsmuziek bij de poort waar dwangarbeiders en nieuwe gevangenen het kamp binnenkwamen en verlieten. De leefomstandigheden voor een orkestlid waren iets beter dan die van de gemiddelde gevangene, omdat je werd vrijgesteld van dwangarbeid.

Op zondagen werden concerten gegeven. Eerst voor SS-officieren, waarvan velen groot liefhebber waren van klassieke muziek, daarna voor gevangenen. Ook tijdens hoog bezoek werd het orkest opgetrommeld. Heinrich Himmler en Joseph Mengele hebben allebei met groot genoegen geluisterd naar dit orkest. Er werd voornamelijk muziek gespeeld van Mozart, Beethoven, Robert Schumann en veel composities van de Straussfamilie.

De muziekinstrumenten die het orkest gebruikte, kwamen veelal van concerthuizen die de Duitsers hadden leeggehaald in bezette gebieden en van gevangenen die muziekinstrumenten als bagage hadden meegenomen.

Tot 1944 waren de orkestleden voornamelijk Poolse politieke gevangenen. Op den duur maakten steeds meer Joodse gevangenen deel uit van het orkest. Op een gegeven moment speelden tot 120 musici in het grootste orkest van Auschwitz.

Het vrouwenorkest van Auschwitz

De meeste SS-officieren en kapo’s, gevangenen die werden aangesteld om een groep gevangenen in het gareel te houden, stonden te boek als wreed en agressief. SS-chef Maria Mandel was geen uitzondering. Mandel was echter groot liefhebber van klassieke muziek en richtte daarom een vrouwenorkest op.

Alma Rosé, de dochter van een zus van Gustav Mahler, was vóór de oorlog een beroemde violist. Tijdens de oorlog dook ze onder, maar ze werd toch gepakt en op transport naar Auschwitz gezet. Dankzij haar reputatie werd ze dirigent van het vrouwenorkest. Ze redde veel vrouwen van de dood. Het orkest bestond uit veertig vrouwen.

Rosé was best streng en deinsde er niet voor terug om musici te straffen met vervelende schoonmaaktaken als ze niet tevreden was over een concert. De Nederlandse Flora Schrijver-Jacobs speelde accordeon in het orkest. Uit 150 vrouwen werd zij door Rosé persoonlijk uitgekozen voor de positie van accordeonist. Door haar kon Schrijver-Jacobs haar verhaal navertellen. Rosé stierf in Auschwitz aan ziekte, maar veel vrouwen overleefden de oorlog dankzij hun plek in het orkest.

Muziek: een marteling of troost in een vernietigingskamp?

Onder overlevenden van Auschwitz heerste verdeeldheid over de beleving van de muziek. Het schrille contrast van de vaak vrolijke, emotionele muziek die klonk bij onmenselijke leefomstandigheden zorgde bij veel gevangenen voor een zwaar gemoed. Zij zagen de opzwepende muziek als een vorm van marteling, omdat de situatie uitzichtloos was.

Er zijn echter ook veel gevangenen die kracht haalden uit mooie muziek en beweerden dat de muziek het moreel hoog hield. Muziek maken was tevens een manier om bewakers en SS-officieren ertoe te bewegen om minder streng op te treden. Soms lukte dat, maar niet altijd.

Op 27 januari 1945 werd het kamp eindelijk bevrijd. Veel musici die speelden in één van de orkesten in Auschwitz hebben de oorlog overleefd. Muziek maken heeft ervoor gezorgd dat sommige gevangenen een gruwelijke dood bespaard bleef.