Erik Satie

Dingen die je links en rechts ziet (zonder bril) en Drie stukken in de vorm van een peer… Het lijkt een willekeurige opsomming van woorden, maar dit zijn echte titels van twee muziekstukken. Ze zijn geschreven door Erik Satie, een componist die zich afzette tegen al het gangbare. Waarom deed hij dat? En hoe hoor je dat in zijn muziek?

Hoe werd Erik Satie componist?

Erik Satie was in de wieg gelegd voor het kunstenaarschap; hij kon altijd weer nieuwe mogelijkheden verkennen omdat hij zich graag buiten de gebaande paden begaf. Maar voordat hij kon ontsnappen aan het keurslijf van maatschappelijke verwachtingen, moest hij een moeilijke weg afleggen. Omdat zijn moeder al overleed toen hij zes was, groeide hij samen met zijn broertje op bij zijn opa en oma. Zijn opvoeding was vrij strikt, maar in zijn nieuwe woonplaats kreeg Satie vanaf zijn achtste wel de mogelijkheid om pianolessen te nemen bij de plaatselijke organist. Toen hij twaalf was, moest Satie echter ook nog zijn oma verliezen; zij werd gevonden op het strand nadat ze onder mysterieuze omstandigheden was verdronken.

Zo kwam Satie weer bij zijn vader in Parijs te wonen, waar hem een zware opgave stond te wachten. Zijn vader trouwde met een pianolerares en saloncomponist, Eugénie Barnetche, die vond dat Satie naar het conservatorium moest. Dit was voor hem een mokerslag: Satie beschreef het instituut als “een soort plaatselijke gevangenis”, waar hij aan allerlei normen en regels moest voldoen. Hij gooide met de pet naar zijn opleiding en werd zelfs “de meest luie student van het conservatorium” genoemd.

Op een gegeven moment had Satie er genoeg van. Als jonge twintiger ging hij weg bij zijn vader en verhuisde hij naar Montmartre, hét kunstenaarscentrum van Parijs. Daar werd hij pianist in het beroemde café Chat Noir, een ontmoetingsplaats voor artiesten en cabaretiers die bekendstond als ‘de tempel voor gekke conventie’. Hoewel Satie arm was en veel als barpianist moest spelen om rond te komen, paste deze plek duidelijk meer in zijn straatje. Hij begon zijn welgemanierde, rigide opvoeding te doorbreken; hij creëerde een nieuwe, excentrieke versie van zichzelf met lang haar en begon muziek te schrijven.

Welke muziek componeerde Erik Satie?

In deze tijd schreef Satie zijn beroemdste muziekstukken, de drie Gymnopédies en zes Gnossiennes voor piano. Hiermee zette hij de toon voor zijn bekende, minimalistische stijl. Omdat Satie zich op het conservatorium zo had afgezet tegen de regels, kon hij juist een stijl vormen die vrij was van conventies. Zo vond hij dat de harmonie puur een 'belichting' was van de melodie, in zijn ogen het belangrijkste onderdeel van een muziekstuk. Dit leverde eenvoudige, transparante muziek met een meditatief karakter op die in de negentiende eeuw revolutionair was. Door dit vernieuwende geluid wordt Satie ook wel de voorloper van het minimalisme genoemd.

Ook bedacht Satie de term ‘meubelmuziek’, achtergrondmuziek die onderdeel is van de omgeving waarin het klinkt. “Het moet melodieus zijn om het metaalachtige geluid van messen en vorken te dekken zonder zichzelf te veel op te dringen”, aldus Satie. “Het zou de soms gênante stiltes van de diners opvullen. Bovendien zou het de straatgeluiden neutraliseren die onopvallend van buitenaf binnendringen.” Het idee van achtergrondmuziek kom je vandaag de dag overal tegen: in de supermarkt, in een restaurant of in de lift - en werd dus ooit bedacht door Satie. Hij beschouwde zichzelf trouwens niet als musicus of componist, maar ‘fonometrist’, iemand die geluiden meet. “Ik denk dat ik kan zeggen dat fonologie superieur is aan muziek”, zei hij ooit. “Er zit meer variatie in.”

Satie hield ervan om provocerende muziek te schrijven. Zo gebruikte hij in zijn ballet Parade (1917) onder andere een typmachine, een sirene, een pistool, diverse melkflessen en een rad van fortuin als instrumenten – radicaal anders dan de fijngevoelige muziek van zijn Franse collega's Debussy en Ravel. De kartonnen kostuums die Pablo Picasso voor het ballet had ontworpen en de muziek kregen flink wat kritiek. Daarop stuurde Satie één van de critici een briefkaart met de tekst: “Meneer en beste vriend - je bent een ezel, een ezel zonder muziek! Ondertekend Erik Satie”. Die actie leverde hem acht dagen gevangenisstraf op.

Hoe zag het dagelijks leven van Erik Satie eruit?

Om zich terug te kunnen trekken uit de maatschappij en goedkoper te wonen, verhuisde Satie in 1898 naar zijn laatste huis: ‘Les quatre cheminées’ (De vier schoorstenen) in Arcueil, toen nog een plattelandse plaats vlakbij Parijs. Hij knipte zijn lange haar af en maakte een nieuwe versie van zichzelf: een gentleman met bolhoed, rokkostuum en paraplu. Wel hield hij er zijn eigenaardigheden op na. Zo liep hij 27 jaar lang elke dag te voet van zijn appartement naar zijn werk in Montmartre – tien kilometer heen en terug – en had dan een hamer bij zich 'voor zijn veiligheid'. Ook ontving hij nooit bezoek thuis, had hij een kamer speciaal voor zijn parapluverzameling (honderd exemplaren) en richtte hij een kerk op waarvan hij tot op de dag van vandaag het enige lid is geweest. Het vreemdste van alles was misschien wel dat hij alleen maar wit voedsel at, wat varieerde van eieren, rijst en kaas (alleen witte varianten) tot vet van dieren en beschimmeld fruit.

Satie verdiende met enige tegenzin nog steeds de kost als cafépianist, waarvoor hij veel muziek bewerkte en soms zelf stukken schreef, zoals het lied Je te veux. Maar toen Ravel een aantal muziekstukken van Satie op een concert speelde, veranderde dit voorgoed. Plotseling werd Satie eindelijk erkend als de leider van een muzikale revolutie en werd hij een voorbeeld voor jonge componisten. Hij was inmiddels 40 jaar maar ging toch nog terug in de schoolbanken om zijn opleiding af te maken. Zijn pianistenbestaan kon hij achter zich laten en hij ging voornamelijk muziek voor het theater schrijven. Zo kwam Satie eindelijk uit bij de ideale plek voor zijn eigenzinnige ideeën.

Heel lang heeft Satie er niet van mogen genieten. Op 59-jarige leeftijd werd hij in het ziekenhuis opgenomen: zijn lever functioneerde niet voldoende meer door zijn alcoholgebruik. Kort daarna overleed hij. Satie werd begraven op de begraafplaats van Acrueil. Na zijn dood kwamen er eindelijk andere mensen in zijn huis, die daar de parapluverzameling, een hoop rommel en een aantal verloren gewaande muziekstukken van Satie aantroffen. Veel van zijn muziek werd pas jaren na zijn dood gepubliceerd.

Wie zijn door Erik Satie beïnvloed?

De Amerikaanse componist John Cage (1912-1992) werd erg geïnspireerd door Satie. Zo ontwikkelde hij het idee van Satie om papier tussen de snaren van een piano te stoppen tot muziek voor geprepareerde piano. Dan worden er allerlei voorwerpen in het instrument geplaatst om de klank te veranderen. Ook organiseerde Cage in 1963 de allereerste uitvoering van Saties Vexations, een pianostuk dat 840 keer achter elkaar gespeeld moet worden. Verschillende pianisten wisselden elkaar af tijdens de achttien uur durende uitvoering om dit voor elkaar te krijgen. De minimalistische muziekstijl van Satie hoor je terug in de muziek van componisten die minimal music ontwikkelden, zoals Philip Glass en John Adams.

In Nederland werd de muziek van Satie in de jaren 70 bekend door pianist Reinbert de Leeuw. Hij voerde de Gymnopédies en Gnossiennes heel langzaam uit en dat sprak veel mensen aan. "Erik Satie was een componist die zich nergens iets van aantrok", heeft Reinbert de Leeuw ooit gezegd. "Dat fascineert mij zo ongelofelijk."