Topstukken: Beethovens Pastorale

Waar componeerde Beethoven zijn Pastorale?

Beethoven had zijn ideale zomerverblijf gevonden in Heiligenstadt. Dit schilderachtige dorpje was in de negentiende eeuw een populair vakantieoord voor de warme maanden. Heiligenstadt werd omgeven door platteland en had een badhuis met een heetwaterbron. Het was de perfecte plek om tot rust te komen.

Dat was ook precies waar Beethoven voor kwam – alleen was de onderliggende oorzaak van zijn bezoek niet bepaald ontspannend. Toen hij achter in de twintig was, begon hij steeds slechter te horen. Om zijn gehoor te ontzien en hopelijk te verbeteren, verbleef hij in 1802 van april tot oktober voor het eerst in het rustige Heiligenstadt. Het mocht alleen niet baten: wat Beethoven ook probeerde, zijn gehoor bleef achteruitgaan, tot hij in 1818 vrijwel niets meer kon horen.

Beethoven maakte graag wandelingen op het platteland rond Heiligenstadt. Maar dit dreef hem ook tot wanhoop. “Wat een vernedering voor mij toen iemand die naast me stond een fluit in de verte hoorde en ik niets hoorde, of een herder hoorde zingen en ik wederom niets hoorde,” schreef hij op 6 oktober 1802. Deze aangrijpende bekentenis staat in het document dat bekend zou worden als het Heiligenstädter Testament, waarin Beethoven uitdrukte hoe zijn doofheid zijn leven op z’n kop zette.

Waar gaat Beethovens Pastorale over?

Ook al kon Beethoven niet alles van de natuur rond Heiligenstadt meer in zich opnemen, toch bleef hij ervan genieten. En dat uitte hij in zijn Zesde symfonie, waar hij in 1802 in Heiligenstadt aan begon en ook daar voltooide in 1808. De symfonie is “meer de uitdrukking van gevoel dan een muzikaal schilderij,” zei Beethoven erover.

Beethoven heeft elk deel van de symfonie een titel gegeven om aan te duiden waar de muziek over gaat. In het eerste deel, Ontwaken van vrolijke gevoelens bij aankomst op het land, hoor je in de lichte, levendige muziek Beethovens eigen opgewekte stemming bij het zien van de natuur.

Dat klinkt door in de overige vier delen en wordt aangevuld met allerlei toonschilderingen van natuurtaferelen. Zo doen de strijkers kalm kabbelend water na met een wiegende melodie aan het begin van het tweede deel, Scène bij het beekje. Verderop in dat deel imiteren de hobo en klarinetten een kwartel, een nachtegaal en een koekoek. Beethoven heeft de namen van de vogels daar zelfs bij geschreven in de partituur.

Het energieke derde deel van de symfonie, Vrolijk samenzijn van de landmensen, is een uitbundige boerendans. Maar de feestvreugde wordt abrupt onderbroken als de muziek overgaat in een hevige onweersstorm, het vierde deel, Onweer en storm. De pauken laten de muziek donderen en het orkest speelt dreigend op volle sterkte. In het vijfde en laatste deel, Herderslied - vreugde en dankbare gevoelens na de storm, heeft de uitdrukking van gevoel de bovenhand: de melodie klinkt als een herderslied, een verademing dat de storm is gaan liggen.

Waarom componeerde Beethoven de Pastorale?

Met zijn symfonie haakte Beethoven in op een genre dat steeds populairder zou worden in de negentiende eeuw: programmatische muziek. De componist koos een onderwerp, bijvoorbeeld een historische gebeurtenis, iets uit de literatuur of een schouwspel uit de natuur, en verklankte dat in een muziekstuk. Heel bekend is De Moldau van Bedřich Smetana, waarin je de rivier langs een jachttafereel en een boerenbruiloft hoort stromen. Ook Symphonie fantastique van Hector Berlioz heeft een deel met een scène op het platteland, compleet met imitaties van herdersfluiten en naderend onweer.

Maar Beethoven componeerde de symfonie vooral vanuit zijn hart. Het scheelde niet veel of hij zou vanwege zijn gehoorverlies een einde aan zijn leven hebben gemaakt, zo schreef hij in het Heiligenstädter Testament. “Het was alleen mijn kunst die me ervan weerhield.” Beethoven vond steun in het componeren, en zou dat nog 25 jaar blijven doen. Ook al werd hij doof, er zat nog altijd muziek in hem, en die kon hij nog steeds delen met de wereld. En zo kon hij in de Pastorale ook uitdrukking geven aan het gelukzalige gevoel dat de natuur in hem naar boven bracht.

Beluister en bekijk Beethovens Zesde symfonie, 'Pastorale'

De Radio Kamer Filharmonie speelt de complete Zesde symfonie, 'Pastorale' van Beethoven onder leiding van Philippe Herreweghe.

Home Topstukken