Topstukken: Symphonie fantastique van Berlioz

Wanneer componeerde Berlioz Symphonie fantastique?

Een van de meest radicale vernieuwers op het gebied van klassieke muziek zou hij worden: Hector Berlioz (1803-1869). En die reputatie zou hij niet hebben gehad zonder het vijfdelige Symphonie fantastique. Dit was namelijk geen gewoon muziekstuk voor orkest. Het zit vol fantasie en hallucinaties en heeft een heel specifiek programma, verklankt met een ongewone hoeveelheid instrumenten en met nieuwe muzikale ideeën. Te vernieuwend voor Berlioz' tijdgenoten: de première in 1830 was een fiasco. De componist zou aan Symphonie fantastique blijven werken tot hij een eerste versie in 1845 en een tweede in 1855 publiceerde.

Waar gaat Symphonie fantastique over?

Opdat het publiek zou begrijpen waar Symphonie fantastique over ging, schreef Berlioz het verhaal achter de muziek op in een zogeheten programma. Een artiest wordt hopeloos verliefd op een vrouw. Ze is voor hem een verwezenlijking van een droombeeld. Maar al gauw wordt dat een obsessie die de artiest het hele stuk achtervolgt. Gaandeweg wordt hij er zo door gegijzeld, dat de werkelijkheid verandert in hallucinaties. Berlioz heeft dit briljant muzikaal gestalte gegeven met wat hij een idée fixe noemt: een melodie die de geliefde representeert en steeds weer in de muziek opduikt, als een echte obsessie.

De artiest is echter geen willekeurige artiest, maar Berlioz zelf. Hij werd namelijk verliefd op de Ierse actrice Harriet Smithson (1800-1854), nadat hij haar had zien optreden. Zijn gevoelens werden een obsessie: toen zijn vele liefdesbrieven onbeantwoord bleven, componeerde hij Symphonie fantastique als volgende poging om haar te veroveren. Smithson hoorde het stuk twee jaar na de première en besefte dat het over haar ging. Eindelijk ontmoetten ze elkaar. Ze trouwden, maar het werd geen gelukkig huwelijk. Uiteindelijk zouden ze uit elkaar gaan.

Waar het eerste deel van Symphonie fantastique deze gevoelens en mijmeringen van de artiest introduceert, ziet hij in het tweede deel zijn geliefde dansen op een bal. Maar achter de façade van de elegante walsmelodie blijf je de onrustige gevoelens van de artiest horen. Hij zoekt in het derde deel innerlijke rust op het platteland, maar onweer kondigt naderend onheil aan.

Het vierde en vijfde deel zijn dan ook nagenoeg krankzinnig. De artiest neemt opium en begint te hallucineren: hij marcheert naar zijn eigen executie op het schavot en komt vervolgens in een griezelige heksensabbat terecht, waar allerlei vreemde wezens zijn begrafenis vieren. Zelfs hier lijkt het programma autobiografisch te zijn: er wordt gezegd dat Berlioz deze muziek onder invloed van opium componeerde.

Waarom was Berlioz' Symphonie fantastique zo vernieuwend?

Berlioz was nog maar 27 toen hij dit ingenieuze werk schreef, maar hij was toen al een radicale vernieuwer. Dit uit zich niet alleen in het door hem bedachte idée fixe, maar ook in zijn keuzes wat betreft instrumenten en speeltechnieken. Berlioz maakt gebruik van een voor die tijd groot orkest - daar zitten bijvoorbeeld twee harpen en wel vier fagotten in - zodat hij met allerlei klankkleuren en eigenaardige geluiden zijn persoonlijke verhaal muzikaal gestalte kan geven.

Voor een spookachtig en fatalistisch effect klinkt bij de heksensabbat een kerkklok en spelen de strijkers niet met de haren van de stok, maar met het hout. En om de weidsheid van het platteland in het derde deel weer te geven, plaatst Berlioz één hobo op het podium en één buiten de zaal, die hij vervolgens communicerende herdersfluiten laat imiteren. Maar dit is nog maar het topje van de ijsberg: Symphonie fantastique zit vol vernuftige details waarmee Berlioz het tot een van de belangrijkste muziekstukken ooit heeft gemaakt.

Beluister en bekijk Symphonie fantastique van Berlioz

Het Radio Filharmonisch Orkest onder leiding van vaste gastdirigent James Gaffigan speelt Symphonie fantastique van Hector Berlioz.

Home Topstukken