Topstukken: Beethovens Symfonie nr.9 (Ode to Joy)

Waarom is Symfonie nr.9 van Beethoven zo bijzonder?

Tien jaar lang had Ludwig van Beethoven al geen symfonie meer gecomponeerd. Maar, alsof hij zich al die tijd had opgeladen, kwam uit die creatieve stilte een ongelofelijk muziekstuk voort: Symfonie nr.9. Beethoven, toen begin 50, kon niet weten dat zijn stuk de muziekgeschiedenis voorgoed zou veranderen - maar als je deze symfonie hoort, begrijp je dat hij dit maar al te graag probeerde.

Beethoven was namelijk een rebel: hij ging graag over de grenzen van wat gebruikelijk was in de muziek van zijn tijd. Zo hoor je vaak onverwachte wendingen en plotselinge volumeverschillen in zijn stukken. Ook maakte hij ze steeds langer en complexer. Beethoven wist zijn publiek zelfs te shockeren. Hij begon zijn Eerste symfonie bijvoorbeeld met akkoorden die niet in de toonsoort (C majeur) van de symfonie stonden - toen ongehoord. En in zijn Derde symfonie componeerde Beethoven expres een hoornpartij die te vroeg lijkt te beginnen. Daarmee zette hij zijn publiek (en het orkest stiekem ook) op het verkeerde been.

Maar met de Negende symfonie dacht Beethoven echt outside the box: hij voegde er zang aan toe, terwijl de symfonie een puur instrumentaal genre was. Dit had nog nooit iemand bedacht, laat staan gedurfd.

Waar gaat Ode an die Freude (Alle Menschen werden Brüder of Ode to Joy) over?

Alsof dit nog niet genoeg was, deed Beethoven er een schepje bovenop door het zanggedeelte monumentaal te laten klinken. In het vierde en laatste deel van de symfonie laat hij maar liefst vier solostemmen én een koor opstaan om een groots lied te zingen. Dit deel van de symfonie staat ook wel bekend als Ode an die Freude (ook wel Alle Menschen werden Brüder of Ode to Joy).

De tekst die wordt gezongen is het gedicht Ode an die Freude (Ode aan de vreugde) van Friedrich Schiller (1759-1805). Het schetst het beeld van een ideale wereld waarin alle mensen als broeders samenleven, een idee dat Beethoven erg aansprak. Dus toen Schiller het gedicht in 1785 publiceerde, voelde Beethoven meteen dat hij er iets muzikaals mee wilde doen. Hij was toen nog maar 15 jaar.

Maar de grote vraag was: hoe? Eerst gebruikte Beethoven een paar regels van het gedicht in zijn Cantate over de dood van keizer Jozef II en in 1812 probeerde hij er een ouverture van te maken. Toch was hij nog niet klaar met Ode an die Freude. Pas na 37 jaar vond Beethoven eindelijk de juiste muzikale vorm voor het gedicht. "Ik heb het! Ik heb het!" zou hij toen hebben geroepen, de kamer instormend met de oplossing in zijn schetsboek: een symfonie met zang.

In de tussentijd had Schillers gedicht alleen nog maar meer betekenis gekregen voor Beethoven. De Franse Revolutie, met 'gelijkheid, vrijheid en broederschap' als motto, vond namelijk plaats. Eerst sprak dit gedachtegoed Beethoven wel aan. Maar toen de revolutie gewelddadig werd, Napoleon zichzelf tot keizer kroonde en ook nog eens Oostenrijk binnenviel (waar Beethoven woonde), veranderde zijn gevoel. De vreedzame wereld zoals Schiller die in Ode an die Freude had beschreven, was toch nog ver weg.

Hoe klinkt de Negende symfonie van Beethoven?

Als het vierde deel van Symfonie nr.9 begint, lijkt het alsof het onweer losbarst: het orkest speelt keihard een schurend akkoord en de pauken roffelen erop los. Het lijkt wel alsof de muziek moet zoeken naar de juiste vorm, zoals Beethoven naar de perfecte muziek voor Schillers gedicht had gezocht; je hoort flarden van de voorgaande delen terugkomen, maar de donderende muziek breekt die steeds snoeihard af. De laatste poging is een prachtige melodie, die van Ode an die Freude. Deze melodie krijgt wél alle ruimte - de vorm is gevonden.

Dan bezingt een lage mannenstem (bariton of bas) precies wat er in dit instrumentale gedeelte is gebeurd: "O Freunde, nicht diese Töne!", oftewel, "O vrienden, niet deze tonen!", woorden van Beethovens eigen hand. De stem zingt dezelfde melodie als de donderende muziek. Zo laat Beethoven het instrumentale van de symfonie samensmelten met zijn vocale toevoeging. Dan roept de stem op om vrolijkere tonen te zingen en zet vervolgens Ode an die Freude in.

Beethoven componeerde een melodie die makkelijk te zingen was, als uiting van broederschap. Steeds meer stemmen, instrumenten en uiteindelijk het koor voegen zich bij de zanger. Het is duidelijk dat Beethoven nog maar één boodschap heeft: alle mensen zijn broeders en dat brengt vreugde.

Bekijk Symfonie nr.9 van Beethoven door het Radio Filharmonisch Orkest en het Groot Omroepkoor

De rest van het vierde deel zou je kunnen beschrijven als een thema met variaties. In allerlei vormen hoor je Ode an die Freude terugkomen, van een fuga tot een zogeheten Turkse mars. Maar deze variaties worden meerdere keren onderbroken door muziek waarin de tijd stil lijkt te staan en de zangstemmen hemels klinken. Hier laat Beethoven de passages uit Ode an die Freude horen die over God gaan.

Maar niet alleen het slotdeel van de Negende symfonie is bijzonder. Het begin van de symfonie is ook onverwacht, met zachte, mysterieuze klanken in plaats van de statige openingsakkoorden die gebruikelijk waren. Ook het tweede deel heeft een verrassing in petto: geen traditioneel langzaam tempo, maar een flinke vaart en een imposant karakter. Dat hoor je al in het hoofdthema van dit deel, een ritme van drie harde noten op de pauken. Vervolgens weet Beethoven het complete deel op deze drie noten te baseren; luister maar hoe ze steeds weer terugkomen. Ook het eerste deel begint met slechts twee noten die de basis vormen voor het hele deel. Ongelofelijk, toch?

Kon Beethoven zijn Symfonie nr.9 zelf nog horen?

Al toen Beethoven achter in de twintig was, merkte hij dat zijn gehoor achteruitging. Steeds minder trad hij op of verscheen hij in het openbaar. Daar bracht Symfonie nr.9 verandering in. Bewonderaars uit Wenen schreven Beethoven een brief, waarin ze vroegen of hij de première van zijn nieuwe symfonie in Wenen wilde houden. Beethoven was ontroerd en stemde in.

Zo kwam het dat Beethoven op 7 mei 1824 voor het eerst in twaalf jaar weer in het openbaar optrad. Hij dirigeerde het concert namelijk zelf, ook al kon hij er nauwelijks iets van horen. De muziek zat allemaal in zijn hoofd. Op de première stond Beethoven voor het grootste orkest dat hij ooit had samengesteld, bestaande uit verschillende muziekverenigingen en goede amateurs. Die waren echter geïnstrueerd om een andere dirigent te volgen dan Beethoven, zodat de uitvoering ondanks zijn doofheid in goede banen geleid kon worden.

Volgens ooggetuigen stond Beethoven nog wat in zijn partituur te bladeren toen het tweede of laatste deel klaar was. Een van de zangeressen, de alt Caroline Unger, draaide hem om naar het publiek. Toen zag Beethoven de staande ovatie. Het publiek gooide hoeden en zakdoeken de lucht in zodat hij het applaus, dat hij niet kon horen, wel kon zien. De Negende symfonie was een groot succes.

Hoeveel invloed heeft de Negende symfonie van Beethoven?

Vanaf die dag was de symfonie als genre voorgoed veranderd. Beethoven had de symfonie verheven naar een muziekstuk waarin de grote thema's van de mensheid konden worden verklankt. Het inspireerde onder andere de componist Gustav Mahler om complete werelden te creëren in zijn symfonieën. Ook nam Beethoven met zijn symfonie afscheid van de klassieke vorm van de symfonie zoals Mozart en Haydn die hadden gebruikt. Na Beethovens Negende volgden er nog meer vocale symfonieën, zoals Symfonie nr.13 (1962) van Dmitri Sjostakovitsj met een bassolist en mannenkoor erbij. En de monumentale Symfonie nr.8 (1907) van Gustav Mahler wordt ook wel 'Symphonie der Tausend' genoemd vanwege het enorme koor dat nodig is om het uit te voeren.

Met de tijd kwam Ode an die Freude op zichzelf te staan en groeide het uit tot wereldwijd symbool van broederschap. In 1985 werd de melodie van Ode an die Freude verkozen tot het officiële Europese volkslied. De Europese Unie vond het lied passen bij de Europese idealen van vrijheid, vrede en solidariteit. De woorden zijn weggelaten, zodat het volkslied zo universeel mogelijk is.

In Japan wordt Symfonie nr.9 elk jaar tegen de jaarwisseling veelvuldig uitgevoerd. Het is een enorme traditie geworden; aan sommige uitvoeringen doen wel 10.000 mensen mee.

Het is duidelijk dat de Negende symfonie van Beethoven veel invloed heeft op de muziekgeschiedenis. Maar meer nog zorgt het stuk keer op keer voor verbroedering en saamhorigheid, of het nu in Europa, Japan of op Lowlands is.