Hoe Beethoven worstelde met zijn doofheid

Wolfgang Amadeus Mozart was nog maar pas overleden toen het de beurt was aan de 22-jarige Beethoven om de Weense muziekwereld te veroveren. Hoewel zijn muziek eerst met gemengde gevoelens werd ontvangen, werd hij niet veel later geprezen om zijn vernieuwende, intimiderende klanken. Om meer bekendheid te genereren voor zijn composities, moest hij veel optreden. Hij werd dan ook een graag geziene gast in de prestigieuze salons van Wenen.

Tegelijkertijd worstelde hij steeds meer met zijn gezondheid. Hij was nog geen dertig jaar toen zijn gehoor al sterk achteruit ging. Het begon met tinnitus, oftewel oorsuizen en de continue aanwezigheid van pieptonen. Door zijn gehoorprobleem vond hij het steeds moeilijker om zich te begeven in het publieke leven. Hij heeft het ook lang verborgen proberen te houden, omdat hij bang was dat zijn probleem het einde van zijn carrière zou betekenen.

Trucjes die Beethoven gebruikte om zijn gehoor te verbeteren

Beethoven bedacht trucjes waardoor hij muziek beter kon horen. Zo plaatste hij schotten op zijn piano, zodat hij de klanken beter kon 'vangen' tijdens zijn spel. Door de schotten werd het geluid gestuurd naar de speler, zodat het geluid niet verloren ging in de ruimte.

Daarnaast maakte hij gebruik van verschillende soorten oortrompetten. Dat zijn, zeer onhandige, voorlopers van het hoortoestel. Een oortrompet houd je bij je oor en richt je op het object waar geluid uit komt. Hiermee kon hij zich beter concentreren op het geluid dat hij wilde horen.

Ook wenste hij alleen instrumenten te gebruiken die de zuiverste klanken lieten horen, dus liet hij zijn instrumenten maken door de meest gerenommeerde makers uit Europa. Dit was een dure grap. Piano's gingen voortdurend stuk of moesten vaker gestemd worden, omdat hij er te hard op speelde.

Waarom werd Beethoven doof?

Toen Beethoven 45 jaar was, was hij nagenoeg doof. Waarom hij al op jonge leeftijd doof werd is niet met zekerheid te zeggen. Zelf heeft hij aangegeven dat zijn gehoor mogelijk beschadigd zou zijn geraakt tijdens een gevecht met iemand die hem stoorde tijdens zijn werk. Hoewel Beethoven bekend stond om zijn opvliegende karakter zou dit de meest onwaarschijnlijke oorzaak zijn voor zijn geleidelijke gehoorverlies.

Een andere mogelijkheid is dat Beethoven leed aan syfilis. Deze ziekte kwam in zijn tijd veel voor en er bestond toen nog geen adequate behandeling. Daarnaast leefde Beethoven niet erg gezond. Na zijn overlijden bleek zijn lever zwaar te zijn aangetast door zijn grootschalige alcoholconsumptie. Ook had hij vaak last van maagproblemen, waardoor hij lange periodes niet uit bed kon komen.

Uit een moderne DNA-test bleek dat er een grote hoeveelheid lood in zijn lichaam zat op het moment dat hij overleed. Mogelijk is hij ook overleden aan een loodvergiftiging. In de negentiende eeuw werd er veel gebruik gemaakt van loden borden en bestek. Beethoven dronk daarnaast veel wijn. Naast dat dit drankje vaak uit een loden beker werd gedronken, werd lood ook gebruikt om bittere wijn zoeter te laten smaken. Door de wetenschap weten we nu dat gezondheidsproblemen optreden als er teveel lood in je lichaam komt.

Het is ook zeer waarschijnlijk dat Beethoven leed aan een oorafwijking, zoals cochleaire otosclerose. Hierdoor groeien de gehoorbeentjes in het oor aan elkaar kunnen ze niet meer bewegen.

Beethoven werd depressief

Toen Beethovens doofheid zodanig verergerde dat hij problemen kreeg in het openbare leven, verruilde hij de stad voor het platteland. Hij wandelde graag door de natuur en bleef componeren. Hij leefde een geïsoleerd leven en ontving enkel nog goede vrienden. Middels een Konversationshefte, oftewel een notitieblok, communiceerde hij met zijn gasten. Hij verloor overigens nooit het vermogen om te praten, maar hij was bang om afgeluisterd te worden door concurrenten. Door zijn aandoening werd Beethoven meer paranoïde. Een deel van zijn notitieboeken zijn bewaard gebleven en worden tentoongesteld in musea in Berlijn en Wenen.

Hij schreef ook het Heiligenstädter Testament. Deze brief was gericht aan zijn broers en is vernoemd naar het dorpje Heiligenstad nabij Wenen, waar Beethoven verbleef nadat hij wegtrok uit de stad. Daarin vertelde hij hoe moeilijk hij het vond dat zijn gehoor hem in de steek liet. Hij raakte zwaar depressief en vroeg zich meermaals af of hij een einde aan zijn leven zou maken. De brief werd nooit verzonden, maar werd na zijn dood gevonden tussen zijn composities.

"Wanneer iemand naast mij stond, en in de verte een fluit hoorde, en ik niets hoorde, of iemand de herder hoorde zingen, en ik niets hoorde! Zulke voorvallen brachten mij nabij de vertwijfeling; en weinig ontbrak er aan, of ik zelf had een einde gemaakt aan mijn bestaan. Zij alleen, de Kunst, hield mij terug; en het scheen mij onmogelijk, de wereld te verlaten, vóór ik dat alles had voortgebracht, waartoe ik mij geroepen voelde; en zoo verdroeg ik dit ellendig leven, - waarlijk ellendig, met een zoo prikkelbaar lichaam, dat een enigszins schielijke verandering mij uit de beste toestand in de slechtste kan verplaatsen."

Kon Beethoven nog componeren toen hij doof werd?

Ondanks zijn somberheid wist hij dus gemotiveerd te blijven om te componeren. Dat hij muziek gebruikte als manier om zijn gevoelens te uitten, is wellicht het beste terug te horen in zijn Vijfde symfonie. Hij schreef dit meesterwerk toen zijn gehoor al flink was aangetast. De wereldberoemde, indringende opening van deze symfonie kan een symbool zijn voor Beethovens frustratie over zijn gehoorverlies.

Zijn stijl veranderde toen zijn gehoorprobleem verergerde. In zijn jongere jaren stond hij vooral bekend om zijn virtuoze pianosonates met snelle tempowisselingen en veel hoge noten. Vanaf het moment dat hij dover werd, schreef hij zwaardere muziek, waarin veel meer lage noten voorkwamen. Zijn gehoorverlies belemmerde hem niet om vele meesterwerken te schrijven. Hoe hij dat precies deed is moeilijk te zeggen. Uit onderzoek blijkt dat hij zich meer ging richten op vibraties. Zo zaagde hij een stuk van de poten van zijn piano af, zodat hij de grond voelde trillen als hij speelde op het instrument. Zo kon hij toonsoorten van elkaar onderscheiden.

Daarnaast bezat Beethoven ook ontzettend veel kennis. Hij componeerde en musiceerde al op jonge leeftijd. Toen was zijn gehoor nog prima. Musicologen denken dat Beethoven zo getalenteerd was dat hij de klanken in zijn hoofd kon horen. Dat hij doof werd blijkt dus weinig invloed te hebben gehad op zijn uitstekende gevoel voor musiceren.

Luister naar de grootste meesterwerken van Beethoven in deze speellijst:

Beethoven verloor dan wel zijn gehoor, maar behield zijn trots. Hij stond erop om de première van zijn Negende symfonie zelf te dirigeren. De orkestleider had een tweede dirigent op laten draven, omdat hij bang was dat Beethoven zijn taak niet kon uitvoeren. Na afloop heeft iemand hem omgedraaid, zodat hij het daverende applaus van het publiek kon aanschouwen.