Topstukken: Verklärte Nacht van Schönberg

Waar gaat Verklärte Nacht over?

Twee geliefden lopen in een kille nacht door het bos. De vrouw vertelt aan de man dat ze zwanger is, maar niet van hem. Voordat ze haar geliefde leerde kennen, had ze alle hoop op geluk laten varen; als enige kans zag ze nog het moederschap. Haar verlangen daarnaar werd zó groot, dat ze zich in de armen van een onbekende man stortte - en nu, als straf van het lot, heeft ze alsnog haar ware liefde ontmoet. Het kwelt haar verschrikkelijk, maar de man omarmt het volledig. Want, zo zegt hij, de liefde die zij delen maakt van het ongeboren kind hún kind. Samen lopen ze onder de maneschijn hun gelukkige toekomst tegemoet.

Een diep ontroerend gedicht dus. Maar daar dachten veel mensen wel anders over toen het in 1896 werd gepubliceerd. Een schande vonden ze het, omdat seks vóór het huwelijk en buitenechtelijke zwangerschap er niet in werden afgekeurd. Sterker nog, het brengt de twee geliefden alleen maar dichter bij elkaar. De liefde en compassie van de man transformeert alles tot ultieme liefde, net zoals de maan met haar schijnsel alles in die barre nacht plotseling doet schitteren - een verklärte, oftewel getransfigureerde, nacht.

Hoe klinkt Verklärte Nacht van Schönberg?

Het lijkt vreemd om een instrumentaal muziekstuk te componeren op basis van een gedicht, maar Schönberg heeft precies de juiste instrumenten gekozen om het verhaal mee weer te geven: twee violen, twee altviolen en twee cello's. Strijkinstrumenten hebben namelijk een emotionele klank, die de gevoelens van de man en de vrouw als geen ander kunnen verklanken. Omdat de altviolen en cello's lage strijkinstrumenten zijn, creëren ze een donkere klank die goed past bij de nacht, maar ook een warme klank die past bij liefde. En met hun hoge, ijle tonen kunnen de twee violen de glinsteringen van het maanlicht weergeven.

In de eerste helft van het stuk is de vrouw aan het woord, in het tweede deel de man. De muziek volgt de tekst van het gedicht precies. Een lage, dalende melodie doet het donkere beeld opdoemen van het nachtelijke bos. Al snel komt de maan tevoorschijn met ijle, trillende tonen. Het is alsof Schönberg laag voor laag een schilderij van het tafereel maakt. Dan wordt de donkere muziek steeds onrustiger; de duisternis van de nacht verandert in de wanhoop die de vrouw voelt als ze begint te vertellen. Even breekt er licht door in de veelbewogen muziek als ze haar verlangen naar het moederschap verwoordt: je kunt zelfs een wiegende beweging horen in deze warme, lieflijke passage.

Maar de verlangende muziek ontspoort tot een huiveringwekkende climax, waarbij alle instrumenten dezelfde noot heel snel achter elkaar spelen: de vrouw onthult wat ze heeft gedaan om haar verlangen te vervullen. De trillende nachtmuziek klinkt angstaanjagend en steeds ondraaglijker, met radeloze uitroepen. Na gekwelde, snikkende viooltonen keert de dalende melodie van het begin van het stuk genadeloos terug; je hoort hoe de vrouw de nacht in strompelt, geslagen door het lot. De ijle maanmuziek klinkt vertwijfeld: hoe zal haar geliefde reageren?

Het antwoord van de man had niet méér tegenovergesteld kunnen zijn: alle zorgen verdwijnen uit de muziek met slechts één weldadig akkoord vol hoop, omarming en liefde. Wat volgt is misschien wel de meest troostrijke en liefdevolle muziek die je ooit hebt gehoord. Die vermengt zich met de nachtmuziek: zoals het maanlicht alles schitterend beschijnt, zo transformeert hun liefde alles tot iets prachtigs. De muziek bereikt dan ook een hoogtepunt vol vervuld verlangen, met liefdesduetten tussen de strijkinstrumenten. Nog één keer komt de dalende openingsmelodie terug, maar dan vredig, voordat de glinsterende maanmuziek het stuk als een nachtkaars doet uitgaan.

Bekijk Verklärte Nacht van Schönberg door Quatuor Ebène

Waarom is Verklärte Nacht van Schönberg zo bijzonder?

Zoals het gedicht van Richard Dehmel controversieel was, brak ook het muziekstuk van Schönberg met tradities. Zo is Verklärte Nacht een van de eerste kamermuziekstukken in een genre dat altijd voor orkest werd gecomponeerd: het toongedicht. Dit muziekstuk heeft altijd een concreet onderwerp, zoals een legende, een natuurbeeld of iets uit de literatuur - en in het geval van Verklärte Nacht dus een gedicht. Door voor een klein strijkersensemble te kiezen in plaats van een voltallig orkest, heeft Schönberg het gedicht op een heel intieme en gedetailleerde manier in muziek kunnen uitbeelden.

Maar andere vernieuwingen in Schönbergs Verklärte Nacht waren een stuk schokkender. Al voordat de première überhaupt had plaatsgevonden, werd het muziekstuk afgewezen door de Vienna Musikverein in Wenen, waar de eerste uitvoering zou zijn. Er zat namelijk een akkoord in dat 'niet bestaat'. Schönberg had de regels voor harmonie, het tegelijk klinken van verschillende tonen, inderdaad flink opgerekt. Soms 'wringen' de samenklanken of zitten er veel meer tonen in een akkoord dan gebruikelijk. Uiteindelijk bond de Vienna Musikverein in en ging Verklärte Nacht alsnog in première op 18 maart 1902. Het geschokte publiek hoorde in de weelderige harmonieën een verheerlijking van de zonden in het gedicht. "Dit stuk werd aanvankelijk weggesist en veroorzaakte relletjes en vuistgevechten", herinnerde Schönberg zich later. "Maar gauw daarna werd het heel succesvol."

Verklärte Nacht zou het begin worden van een grote verandering in de muziekgeschiedenis. Door de harmonische vernieuwingen wordt het als één van de eerste stukken gezien die de stijl van de Romantiek achter zich begon te laten. Uiteindelijk zou Schönberg muziek componeren zonder toonsoort en met totaal andere harmonieregels, waarmee hij aan het roer van het nieuwe Modernisme kwam te staan. Toch zag hij traditie en vernieuwing niet als tegenstrijdig: "Ik waag mezelf toe te schrijven dat ik echt nieuwe muziek heb gecomponeerd die, gebaseerd op traditie, voorbestemd is om traditie te worden."

En zo geschiedde. Verklärte Nacht is niet meer weg te denken uit de muziekgeschiedenis én de concertzalen vandaag de dag. Hoe kan het ook anders met zo'n ontroerend verhaal en zulke prachtige muziek. Daar krijg je gewoon keer op keer kippenvel van.

Bekijk Verklärte Nacht van Schönberg voor strijkorkest door LUDWIG onder leiding van Barbara Hannigan

Home Topstukken