6 augustus - Het culturele landschap van Derk Sauer

Dit zijn weergaloze boeken over de meedogenloze werkelijkheid van de oorlog, ze horen bij elkaar. Stalingrad was er eerst, Leven en Lot als soort vervolg later. Dit werk toont zo goed de ingewikkeldheid aan van wat goed en wat fout is. Iets is nooit zo zwart-wit kan als je misschien denkt. Het is gewoon complex. Een oorlog is dat altijd. Ik heb ‘Leven en Lot’ gelezen toen ik me 32 jaar geleden ging bezighouden met Rusland. Als je journalist bent, ontkom je er ook niet aan. Ik ben zelf oorlogscorrespondent geweest en ik vind dit schitterend geschreven. En Stalingrad is natuurlijk het bekendste boek over oorlog. Toen werd Rusland binnengevallen en nu valt Rusland zelf binnen. En worden er weer miljoenen leven tegenaan gegooid. Gewoon kanonnenvoer. Je ziet gewoon de parallel tussen toen en nu. Jonge mannen die de dood in worden gejaagd. Niks oorlog voeren met moderne wapens, gewoon naar het front en vechten maar.

Ik weet nog wel mijn eerste bezoek aan dit ballet, in het Bolsjojtheater in Moskou. Prachtig theater, op het kitscherige af. Het is niet alleen mooie, romantische muziek en het meest iconische ballet - maar vooral ook politiek geladen. Tijdens de mislukte staatsgreep in 1991 onderbraken de putchisten de televisieuitzendingen en werd uit paniek het Zwanenmeer ingestart. Dat is het symbool van de macht. En dat is heel ironisch, want Tsjaikovski is de belichaming van alles wat machthebbers juist niet willen en wilden. Als de machthebbers het niet meer weten, wordt het Zwanenmeer ingestart. Nadat het onafhankelijke TVRain uit de lucht werd gehaald na de start van de oorlog, startte dit station juist, als plagerij, het Zwanenmeer in als een verwijzing naar de Sovjet-tijd. Politiek geladen dus. Het United Ukrainian ballet met meer dan 60 dansers is uitgeweken naar Den Haag. Ze toeren de wereld over om steun te vragen voor Oekraïne. Hun specialiteit is het Zwanenmeer, maar er is ook een conflict ontstaan omdat de Oekraïense autoriteiten niet willen dat het ballet van de ‘Russische’ Tsjaikovski wordt opgevoerd. Maar de dansers willen het wel, dit is hun lust en leven. En wat bereik je ermee als je Tsjaikovski boycot? Het meest ironische is nog wel dat de componist zelf een buitenbeentje was in de Tsarentijd vanwege zijn homoseksualiteit. In Rusland het verboden woord, maar uitgerekend hij wordt nu gebruikt als Russisch uithangbord. Het stuk houdt wat mij betreft voor eeuwig stand, maar de perspectieven veranderen. Een boycot, waarom? Wat bereik je ermee?

Hij is mijn lievelingszanger. Ik heb kennis met hem gemaakt toen ik als 18-jarige naar Belfast vertrok om journalist te worden. Prachtige muziek, ik heb alle platen van hem en elke dag draai ik hem wel. Maar ik heb er gemengde gevoelens bij. Het is namelijk een vreselijke man - godsdienstwaanzinnig, enorme wappie. Samen met Eric Clapton heeft hij een lied gemaakt over Covid. Ik vind het echt vreselijk hoe hij tegen dingen aankijkt. Maar ja, dan kom je bij de eeuwige vraag: mag je de kunst en de kunstenaar van elkaar scheiden? Kan ik nog naar zijn muziek luisteren, ook al vind ik hem vreselijk? Hij komt uit Noord-Ierland, waar ik dus ook zat als jonge jongen. Ik heb ook veel concerten van hem bezocht, maar ook op het podium is dit geen leuke man. Hij zegt niks, maakt geen praatje met publiek. Echt nul interactie. Hij is zelfs wel eens weggelopen bij concert omdat iets hem niet beviel.

Het duurste en meest baanbrekende museum voor moderne kunst – ontworpen door architect Lorenzo Piano. Het werd geopend vlak voor de oorlog uitbrak. De rijkste man van Rusland, mijnheer Mikhelson, heeft er kapitalen ingestoken. Het staat op een iconische plek in Moskou, in de oude elektriciteitscentrale. Die is helemaal verbouwd, echt prachtig. Het is geënt op het Tate in Londen. Ik heb zelden zo’n project gezien. Prachtige exposities en ‘residencies’ waren er. Wij waren bij de opening. Dit was al in aanloop naar de oorlog. Poetin had in de ochtend ook een private viewing gehad langs al die kunstwerken en daar zaten ook hedendaagse stukken en seksueel getinte stukken tussen en Poetin vond dat helemaal niks. Dat was zo ongelooflijk pijnlijk. Zo’n duur museum, alles uit de kast getrokken en dan vindt de grote baas het helemaal niks. En toen begon de oorlog en nu is alle kunst weg. Het was niet patriottisch genoeg en nu is het vooral een plek geworden waar propaganda te zien is. De kunstenaars zelf wilden daar ook weg, die wilden daar niet meer zijn. Het museum is een metafoor voor alles wat is gebeurd, Rusland is open gegaan op bepaald moment, eind jaren 80, men dacht: “Ah fijn, nu gaan we moderniseren”, maar ineens is het over. En is Rusland een fascistisch land geworden. Dat doet wel heel veel pijn, ja. Ik ben meer verdrietig dan boos, maar het is natuurlijk verschrikkelijk. Ook omdat je relatie tot zoveel Russen zo ingewikkeld wordt. Er was nooit discussie tussen mij en onze vrienden, maar nu opeens wel.