Topstukken: het Zwanenmeer van Tsjaikovski

Waarom componeerde Tsjaikovski het Zwanenmeer?

De kans is groot dat je de Russische componist Pjotr Iljitsj Tsjaikovski kent van zijn beroemde balletten de Notenkraker, Doornroosje en het Zwanenmeer. Veel componisten lieten het balletgenre links liggen, maar voor Tsjaikovski was het juist een schot in de roos. Al zijn hele leven hield hij van dansen - als kind deed hij zelfs ballerina's na voor zijn familie - en had hij een grote liefde voor theater. Daarnaast past Tsjaikovski's muziekstijl goed bij ballet: zijn melodieën zijn expressief en voelen zo natuurlijk aan, dat je er als vanzelf op gaat dansen.

Tsjaikovski was 34 toen hij door het Bolsjojtheater in Moskou werd gevraagd om muziek te componeren voor het Zwanenmeer. In die tijd moest balletmuziek vooral dansbaar zijn, waardoor componisten het meestal niet als een serieus genre zagen. Tsjaikovski dacht daar anders over. "Ik wilde al lang eens proberen om dit soort muziek te componeren", schreef hij aan zijn collega Rimski-Korsakov. Tsjaikovski zag de potentie van balletmuziek: in plaats van puur iets om op te dansen, kon het een verhaal vertellen. Muziek moest de drijvende kracht achter de dans worden.

In de zomer van 1875 ging Tsjaikovski ijverig aan de slag. Hij was zo geïnspireerd, dat het grootste deel van het ballet binnen een paar weken op papier stond. Naast elegante dansmuziek componeerde hij melodieën die gedurende het ballet steeds terugkeren, zoals het bekende Zwanenthema. Deze verhalende melodieën drukken de emoties van personages uit of zetten plotwendingen kracht bij, iets wat in opera al gebruikelijk was. Zo wist Tsjaikovski een gouden combinatie te maken van dans en dramatiek.

Het bekende Zwanenthema klinkt als prinses Odette aan prins Siegfried vertelt hoe ze door een vloek overdag in een zwaan verandert.

Waar gaat het Zwanenmeer over?

In een middeleeuws kasteel viert Prins Siegfried zijn 21ste verjaardag. Samen met zijn vrienden geniet hij van het dansfeest als zijn moeder een onverwachte boodschap komt brengen: nu hij volwassen is geworden, moet hij de volgende avond op het bal een bruid kiezen. Terneergeslagen zitten de vrienden bij elkaar, totdat ze een groep zwanen over zien vliegen. Ze besluiten op jacht te gaan in het bos, de zwanen achterna.

Tussen de bomen ontdekken ze een maanverlicht meer met een groep zwanen. Siegfried wil schieten maar de zwanen vluchten naar de ruïne naast het meer. Ineens verschijnt een magisch licht tussen de stenen en loopt een vrouw met een kroon de trap af. Ze vertelt dat ze prinses Odette is en dat zij en haar vriendinnen zijn vervloekt; overdag veranderen ze in zwanen. Alleen een belofte van liefdestrouw kan de betovering verbreken. Siegfried en Odette worden op slag verliefd. Zij belooft de volgende dag op het bal te komen, zodat hij haar als zijn bruid kan kiezen.

Het bal begint en verschillende prinsessen dansen voor Siegfried. Natuurlijk heeft hij in geen van hen interesse. Plotseling klinkt er trompetgeschal en arriveert ene baron Von Rothbart met Odette - althans, zo lijkt het. Siegfried danst met haar en vraagt haar ten huwelijk, denkend dat hij Odette voor zich heeft. Maar alles blijkt een valstrik: de baron is de tovenaar die Odette heeft vervloekt en de vrouw zijn dochter Odile, die hij heeft betoverd zodat ze op Odette lijkt. De echte Odette slaat alles wanhopig gade vanachter het raam.

De prinses wordt bij het meer getroost door haar vriendinnen als Siegfried aan komt rennen. Ze wil niets meer van hem weten, totdat hij het bedrog uitlegt. Ze vergeeft hem, maar door zijn verraad kan de vloek niet meer worden verbroken. Om toch nog eeuwig samen te kunnen zijn, verdrinken ze zich in het meer, terwijl het Zwanenthema vol onvervuld verlangen klinkt.

De choreografie van het Zwanenmeer heeft in de balletwereld een hoge status. In deze passage maakt Odile wel 32 fouettés (wentelingen op één been).

Waarom zijn er verschillende versies van het Zwanenmeer?

Dit huidige verhaal - bij ballet heet dat een libretto - is anders dan de oorspronkelijke versie van het Zwanenmeer. Daarin is Odette de ongewilde stiefdochter van een kwade tovenares die haar wil vermoorden. Van haar opa, Von Rothbart, krijgt ze een kroon die haar als bescherming in een zwaan kan veranderen.

Siegfried komt minder goed uit de verf: hij belooft Odette trouw, maar heeft op het bal toch oog voor andere vrouwen. Odette weigert hem te vergeven, waarop Siegfried haar kroon weggooit. Ze sterft in zijn armen en de kwade tovenares veroorzaakt een storm, zodat de twee overspoeld worden door het meer. Dit was echter allemaal nogal verwarrend voor het publiek, dus werd het verhaal herschreven door Tsjaikovski's broer Modest, die toneelschrijver was. Er zijn in de loop der jaren nog meer alternatieve eindes bedacht, ook met een goede afloop, maar Modests versie blijft de basis. Waar het oorspronkelijke verhaal precies vandaan komt, is trouwens nog altijd onduidelijk.

Waarom is het Zwanenmeer zo belangrijk?

Door het ingewikkelde verhaal en een matige choreografie verdween het Zwanenmeer na een paar jaar alweer van het podium. Ook in 1895, kort na Tsjaikovski's dood, kwam de nieuwe versie maar kort op de planken. Het zou tot halverwege de twintigste eeuw duren voor het Zwanenmeer werd erkend als een van de belangrijkste klassieke balletten.

Met zijn vernieuwingen had Tsjaikovski van muziek, verhaal en dans één geheel van ongekend niveau gemaakt, waarmee hij ballet voor altijd veranderde. De nieuwe choreografie werd niets minder dan een fundament voor klassiek ballet. En met het Zwanenmeer en zijn andere balletten zette Tsjaikovski Rusland op de kaart als echt balletland: componisten als Stravinsky en Prokofjev zouden na hem nog baanbrekende balletmuziek schrijven. Vandaag de dag is het Zwanenmeer ook buiten het theater terug te vinden, zoals in de film Black Swan (2011). Een ballet met een tragisch verhaal, maar een glorieuze toekomst dus.

Home Topstukken