Interview hoofdrolspelers 'Die Frau ohne Schatten'

De zes hoofdrolspelers – Peteris Eglitis, Doris Soffel, Klaus Florian Vogt, Gabriele Fontana, Terje Stensvold en Evelyn Herlitzius – laten hun licht schijnen op het immense werk.

Die Frau ohne Schatten is een prachtig stuk want…

Vogt: Het is bijna ongewoon mooie muziek, die zeer rijk is aan afwisseling.

Eglitis: Die Frau ohne Schatten lijkt veel op Die Zauberflöte: je moet dit doen, je moet dat doen, er is voortdurend sprake van een test of een dilemma. De opera heeft een parallel met het leven van alledag: iedereen heeft dit soort uitdagingen in zijn leven. Voor Barak is dat een vrouw die geen kinderen wil en die haar schaduw misschien wil weggeven.

Fontana: Elk menselijk wezen heeft namelijk een schaduw, maar een geesteswezen als de Kaiserin heeft die niet. De schaduw symboliseert de vruchtbaarheid. Maar het gaat hier niet alleen om de vruchtbaarheid of de kinderwens.

Soffel: Dat vruchtbaarheidsidee is volgens mij een beetje ironisch bedoeld.

Eglitis: Ik begrijp dat idee wel. Ik ben in mei vader geworden en ik moet zeggen: alles wordt onbelangrijk, als je een kind hebt. Mijn zoon is een soort redder, omdat hij alle beslommeringen van het leven relativeert.

Fontana: Het gaat hier echter ook om een zoektocht naar de menselijkheid, om een overwinning op jezelf ten behoeve van een ander, om je opofferen en om iemand liefde teruggeven.

Herlitzius: En om communicatie, gebrek aan communicatie en het vermogen om te communiceren. De Kaiser en de Kaiserin en ook Barak en zijn vrouw praten enorm langs elkaar heen.

Stensvold: Het is als Strindberg of Ibsen. Die blijven ook relevant in hun schildering van menselijke verhoudingen. Als je kijkt naar de koppels, dan zie je scènes uit elk huwelijk: wij zijn dezelfde koppels als die van vijftig of honderd jaar geleden. Het is echt heel erg up-to-date.

De Geisterbote en de Amme zijn geesteswezens in dienst van feeënkoning Keikobad, die onzichtbaar blijft…

Soffel: De scènes tussen de Amme en de Geisterbote zijn een spiritueel gevecht. Het is als in The Matrix: die gevechten met schaduwsprongen en slow motion in de lucht. Zo stel ik me dat voor.

Eglitis: Het is nogal surreëel en metafysisch: als een conversatie in een andere dimensie. De Geisterbote is enigszins ongevoelig: hij is een koud karakter. Hij vertelt hoe de zaken staan. Hij geeft opdrachten. Hij waarschuwt de Amme, maar hij geeft haar geen advies.

Soffel: De Geisterbote lijkt wel een afgezant van Stalin, want zijn meester Keikobad is een dictator. Het wordt niet duidelijk wie Keikobad is, maar als zijn bode al zo eng is…

Eglitis: Het is met Keikobad net als met Sarastro in Die Zauberflöte: is hij een goed of een slecht karakter?

Fontana: Keikobad moet niet uitsluitend negatief bekeken worden. Hij is niet alleen een strenge vader, maar hij bezit ook de sympathie om zijn dochter de Kaiserin een kans te geven een schaduw te halen en de Kaiser te redden. Ik geloof zelfs dat hij er wel op uit is dat zij menselijkheid, karakter, Bildung en een ontwikkeling krijgt.

De echte slechterik is dus de Amme…

Soffel: Um Gottes Willen! Ze is toch niet slecht! Ze offert zich op voor haar liefde voor de Kaiserin! Ze is eigenlijk de moeder van de Kaiserin of de grote geliefde, net als Gräfin Geschwitz uit Alban Bergs Lulu, omdat ze meer houdt van de Kaiserin dan van zichzelf.

Fontana: De Amme is het enige contact van de Kaiserin, die niemand anders heeft met wie ze haar zorgen en gedachten delen kan. De Amme kan de Kaiserin echter niet leren om liefde, deemoed en menselijke warmte te tonen. Daarom keert ze zich in het derde bedrijf van de Amme af. Ze moet haar geluk op haar eigen manier vinden.

Soffel: Het is vreselijk voor de Amme dat de Kaiserin ten slotte tegen de Amme zegt: jij hoort niet meer bij mij. Dat is erger dan verstoten worden door Keikobad. Dit is trouwens typisch het moeder-dochterprobleem! Precies zoals in de film Herfstsonate met Ingrid Bergman en Liv Ullmann.

Herlitzius: Baraks vrouw, die geen opleiding heeft en die misschien niet eens kan lezen en schrijven, is bang voor de Amme. En de Amme is enorm sluw en welsprekend en stijgt daarmee heel erg boven Baraks vrouw uit. Ze is haar veel te slim af.

Soffel: De Amme weet hoe Baraks vrouw functioneert. De Amme kent alle geheimen, want ze kijkt als een Mephisto door alle sleutelgaten naar binnen. En zo heeft ze dat slechte huwelijk tussen Barak en zijn vrouw ontdekt: daar kan ze naartoe om die schaduw te krijgen. Ze is als Loge in Das Rheingold, want als ze vuur wil hebben, dan is het er. Ze doet alles voor haar dochter. Als die had gezegd “Haal de maan voor me” dan had ze dat ook gedaan. Ze gaat zelfs met haar mee naar die verschrikkelijke mensen.

Stensvold: Ze haat elke ons van Baraks lichaam. Hij omvat al het menselijke waar zij een hekel aan heeft.

Soffel: De Amme vindt dat de mensen stinken: ze kan ze niet verdragen omdat ze een spiritueel wezen is. Baraks vrouw vindt ze wel interessant, omdat die zo lekker eigenzinnig is…

Baraks vrouw is een lastig type…

Herlitzius: Baraks vrouw heeft totaal geen kwaad in de zin. Ze heeft een geweten. En ze kent natuurlijk ook haar Bijbel, daar kan men vanuit gaan.

Stensvold: Ze heeft dat enorm humeurige temperament.

Herlitzius: Er wordt gewoonweg te veel van haar geëist. Barak heeft haar gestrikt. Ze komt uit een eenvoudige familie. Ze is ontzettend jong; Barak is misschien wel dertig jaar ouder. Ze zit in dat hok met die totaal geschifte broers…

Stensvold: Barak houdt van zijn broers alsof ze zijn kinderen zijn. Ze helpen hem in zijn verfhandel.

Herlitzius: Het zijn echte Schweinepriester. Ze moet met ze samenleven en ze slapen misschien wel met z’n allen in één ruimte. Als ze geslachtsgemeenschap heeft met Barak dan gaat dat waarschijnlijk zo van ‘hup!’ om te voorkomen dat die broers wakker worden. Ze zouden een extra hut moeten bouwen.

Stensvold: Barak heeft zijn vrouw gekocht en alles is verlopen volgens zijn voorwaarden. Het is heel belangrijk voor hem dat hij kinderen krijgt en dan denk ik vooral aan zonen voor zijn bedrijf. Hij is echt verliefd op zijn vrouw, maar zij heeft het gevoel dat ze gebruikt wordt.

Herlitzius: En zij wil ook wel eens wat: zich leuk aankleden, een beetje glamour, normaal vermaak voor een jonge vrouw. Ze zoekt ook een plaats voor zichzelf en wat tijd om alleen te zijn, zonder die vreselijke broers. Ik zou na drieënhalf jaar in zo’n huwelijk ook lastig worden…

Stensvold: Baraks zwakke punt is dat hij zijn vrouw niet kan begrijpen: hij leeft in zichzelf. Dat is natuurlijk een moeilijk punt in alle relaties tussen man en vrouw. Barak is een typische man; daarbij is zijn verbeeldingskracht ook niet erg goed ontwikkeld. Hij is beperkt.

Herlitzius: Hij doet niet veel: komt naar huis, eet zijn vissen en gaat aan het werk. Zijn vrouw weet wel dat hij eigenlijk een goede kerel is. Hij heeft een engelengeduld, maar wat hij niet kan, is direct met haar praten.

Stensvold: Barak bezit wel de gave om zichzelf de schuld te geven. Hij vertoont misschien haantjesgedrag, maar zijn berouw in het derde bedrijf is echt en oprecht.

De relatie tussen de Kaiser en de Kaiserin is niet veel beter…

Stensvold: Er is duidelijk iets meer gaande tussen Barak en de Kaiserin: zij is een zachtaardige vrouw en hij is redelijk zachtaardig, dus ze begrijpt zijn probleem. Ze hebben allebei moeilijke partners. Barak is een betere man dan de Kaiser: de Kaiser is immers een tenor! Richard Strauss hield van baritons.

Vogt: De Kaiser is een van de dankbaarste Strauss-partijen voor tenor. In andere opera’s van Strauss zijn de tenorpartijen vaak heel zwaar en niet zo dankbaar. Maar juist de Kaiser heeft prachtige melodische momenten: hij heeft voor een deel de mooiste muzikale passages van allemaal. Hij komt anderzijds in het stuk twee keer in zijn eentje het toneel op, dus voor samenwerking met collega’s is het niet de beste rol.

Fontana: De Kaiser heeft de Kaiserin gevangen tijdens de jacht en tot zijn vrouw gemaakt en nu moet hij haar door zijn liefde een schaduw geven, maar dat is nog niet gelukt. De Kaiser is, net als Tamino in Die Zauberflöte, nog niet rijp voor de echte, menselijke liefde.

Soffel: De Amme vindt dan ook dat ze niet voor elkaar bestemd zijn. Ze is jaloers, want geen man is natuurlijk goed genoeg voor haar kind: hij denkt alleen maar aan de jacht en aan seks. Hij is niet spiritueel.

Vogt: Hij is eenzaam. Dat is ook de moeilijkheid voor de vertolker: je staat moederziel alleen op het toneel. Je moet op dat moment zelfstandig het hele stuk dragen. De Kaiser speelt, ondanks zijn korte optredens, een zeer dragende rol: juist omdat hij alleen is en omdat die mooie muziek zo in de herinnering van de toeschouwer blijft hangen.

Fontana: De Kaiser is een beetje een macho. Hij is niet echt een man die anderen goed aanvoelt. Tussen hem en de Kaiserin heeft zich een seksuele liefdesrelatie ontwikkeld, maar geen echt menselijke liefde.

Vogt: Een macho? Tegen die mening ga ik me op het podium dan maar proberen te verzetten. Men moet de Kaiser toch niet als te egoïstisch zien: hij doet niet alles voor zichzelf alleen.

Maar ten slotte komt het helemaal goed met de vier gelieven…

Fontana: De Kaiserin is aan het slot een heel andere vrouw geworden.

Herlitzius: Het viertal is blij dat het tijdelijk in veilig vaarwater beland is. Er zijn even geen moeilijke vragen. Binnen het raamwerk van de opera is het fijn dat we een moment uit kunnen rusten.

Stensvold: Het wordt erg roze afgeschilderd: de muziek is fantastisch maar we weten niet of dit geluk wel zal voortduren.

Vogt: Dat het slot wat zoet is, klopt in zekere zin wel. Ik heb echter niets tegen zoete passages.

Eglitis: Het is als die vreselijke ruzie die je hebt gehad waarbij je het weer goed maakt met geweldige seks. Maar de volgende ochtend is het weer zoals het de dag ervoor was. De muziek is echter zo groots, dat je hoopt dat ze hun dagen in eeuwige liefde zullen doorbrengen.

Soffel: Dat slot toont een kitscherige harmonie. Ik zou het leuk vinden als de Amme nog even op het toneel mocht komen om met een geste te zeggen: “Zo eenvoudig is het leven niet. Twee paren zijn gelukkig, maar daarmee is de wereld nog niet in orde.”