Topstukken: Die Frau ohne Schatten

Omdat ze nog geen mens is, heeft de Keizerin geen schaduw. Ze kan ook geen kinderen krijgen. De opera vertelt haar zoektocht naar deze schaduw: ze moet leren mens te worden. Toch is dit geen verhaal over de vruchtbaarheid van de vrouw, maar het verhaal over twee huwelijken met een misverstand. De Keizer is geen goede echtgenoot: het enige wat hij doet is jagen en met zijn vrouw naar bed gaan. Keikobad zal zijn dochter onderwerpen aan een proef: ze moet volledig mens worden om bij de Keizer te kunnen blijven.

Een geest nadert

Keikobad blijft weliswaar de gehele opera onzichtbaar, maar dat hij de gebeurtenissen overheerst, horen we als de opera begint. De naam Keikobad klinkt driemaal in het orkest. We zijn op een van de eilanden van de Keizer, bij zijn slaapvertrekken. Een van Keikobads dienaren vliegt over het water naar het eiland waarop het paleis van de Keizer staat. Voor de deur van het paleis waakt de Voedster van de Keizerin, die in woorden beschrijft wat we horen in het orkest: een geest die dichterbij komt.

In de eerste akte zal de Voedster van Keizerin het voorstel doen om een schaduw te halen bij de mensen, aan wie de Voedster een enorme hekel heeft. Zo zullen de Voedster en de Keizerin belanden bij de verver Barak en zijn Vrouw. Ook daar zijn problemen: Barak is een zeer goedmoedige man en zijn jongere Vrouw lijkt een kijvende feeks. Barak negeert met zijn goedmoedigheid echter voortdurend de ware behoeften van zijn echtgenote. Ook zij zullen onderworpen worden aan de proef van Keikobad, waardoor ze nader tot elkaar zullen komen.

Schilderen in muziek

De tekst, waarvoor de eerste ideeën al in 1911 ontstonden, werd door Richard Strauss in de jaren 1914-1917 op muziek gezet. Er zit een groot orkest in de orkestbak, maar veel passages hebben een kamermuziekachtig karakter. Er worden voortdurend dingen in de muziek vertelt, die we niet in de dialogen horen. Richard Strauss beroemde zich er altijd op alles in muziek te kunnen schilderen en daarvan geeft hij in Die Frau ohne Schatten veel voorbeelden.

Aan het begin van de opera krijgen we belangrijke informatie uit het gesprek van de Geestenbode, dienaar van Keikobad, en de Voedster. De Geestenbode vertelt de Voedster dat de Keizerin geen schaduw werpt. Dat zal in drie dagen moeten gebeuren, anders zal de Keizer in steen veranderen en de Keizerin terug moeten keren naar haar vader.

Zodra we de Keizer zien verschijnen, zien we het probleem: hij houdt van zijn vrouw, maar is alleen in de nacht bij haar en gaat overdag jagen. Zijn bedoelingen zijn weliswaar heel hoofs (‘Als ik jaag, is dat voor haar’), maar het enige wat hij lijkt te doen, is met haar naar bed gaan. Vandaag zal hij op zoek gaan naar de rode valk die hem hielp de Keizerin te vangen. Drie dagen lang zal hij niet terugkomen. Zijn muziek is heroïsch en mannelijk: hij stormt weg. Als de Keizerin opkomt, horen we muziek als uit een andere wereld: transparant als zijzelf en licht. Is het het dromenland waarin ze nog zegt te verkeren of is het een teken dat zij eigenlijk geen echt mens is? Vogelgeluiden begeleiden haar opkomst: de ochtend is aangebroken.

Een muzikaal figuurtje in de houtblazers – ietwat morse-code-achtig – laat ons horen dat de rode valk van de Kaiser door het luchtruim zweeft. Hij is teruggekeerd. Hij bloedt en hij huilt en heeft een boodschap voor de Keizerin: ze heeft geen schaduw en daarom zal de keizer verstenen. Tijdens deze waarschuwing blijven we het motiefje van de valk horen, dat later in de opera terug zal keren.

Bijvoorbeeld in het tweede bedrijf, wanneer de nog altijd jagende Keizer een hartverscheurende monoloog houdt, waarin hij vertelt dat hij de Keizerin van ontrouw verdenkt. De valk vliegt hoorbaar in het orkest boven hem uit, op zoek naar de Keizerin.

Verderop in het tweede bedrijf zal de valk zijn waarschuwing nog herhalen: de Keizer zal verstenen. Het opvallende van dit liefdespaar is dat het elkaar pas aan het einde van de opera weer ontmoet.

Mensenwereld

De Keizerin weet intussen niet hoe ze aan een schaduw zou moeten komen. De raadt die ze van haar Voedster krijgt, is om er een te stelen bij de mensen. De voedster geeft een gruwelijk beeld van die mensenwereld, maar de Keizerin wil er toch naartoe. We horen aan de muziek hoe het tweetal door de lucht naar die andere wereld zweeft. De muziek die Richard Strauss heeft gecomponeerd om ons de mensenwereld binnen te leiden, verlaat het sprookjesachtige: we horen dreunende geluiden als van machines: een geïndustrialiseerde wereld.

We komen bij het huis van Barak de verver en zijn in de opera naamloze Vrouw, het paar dat door de Voedster is uitgekozen om een schaduw te halen.

Wat er mis is bij dit koppel, wordt direct duidelijk: we zien Baraks drie broers – een gebochelde, een eenogige en een eenarmige – met elkaar vechten en wie goed naar het orkest luistert, hoort hoe Richard Strauss daar uitbeeldt dat de Vrouw een emmer water over het drietal leegt.

De Vrouw heeft geen gemakkelijk karakter – volgens tekstschrijver Hugo von Hoffmansthal was ze gemodelleerd naar Strauss’ echtgenote Pauline, die temperamentvol en overheersend kon zijn, maar die ook sterk en gedisciplineerd was – maar anderzijds wordt ze door de broers als een voetveeg behandeld. Hoewel Barak, die snel daarna opkomt om de broers weg te sturen, een nobel en warm karakter toont, heeft hij weinig begrip voor de gevoelens van zijn vrouw. Hij ziet haar woede als iets wat ooit wel zal verdwijnen. Barak wordt vocaal geschilderd in een lange, belcanto-achtige frasen, terwijl zijn Vrouw hem antwoordt in hoekige, spitse zinnen.

Daardoor lijkt hij een en al begrip en noblesse en zij een feeks. Zo werkt het echter niet: Barak vraagt haar om kinderen, maar reageert met zijn nobele zang niet op wat zijn vrouw dwars lijkt te zitten. Hoe lief hij dat ook bedoelt: men kan zich haar irritatie wel voorstellen. Het maakt hem niet tot een slecht mens, maar haar ook niet.

Compassie

De opera concentreert zich nu op de pogingen van de Voedster en de Keizerin om de schaduw van de Vrouw te verkrijgen. De ontwikkeling die de Keizerin moet doormaken, is dat ze gaat beseffen dat het stelen van andermans schaduw niet de oplossing is voor haar problemen. Om mens te worden, moet ze compassie krijgen.

Barak zal moeten laten zien dat hij geraakt wordt door de woorden van zijn Vrouw, terwijl zij door zal moeten krijgen dat hij werkelijk van haar houdt. Dat moment komt aan het einde van het tweede bedrijf: het punt waarop de Vrouw afstand doet van haar schaduw, Barak voor het eerst zijn zelfbeheersing volledig verliest en de Keizerin weigert de schaduw van de Vrouw over te nemen.

Dit is nog niet het einde van het verhaal: de werkelijke catharsis komt voor alle personages pas in het derde en laatste bedrijf. De Keizerin gaat de confrontatie aan met haar vader en Barak en zijn Vrouw moeten elkaar weer zien te vinden. Ze leren daarbij wat zelfopoffering, liefde en compassie zijn. In de spectaculaire finale klinken dan de stemmen van de ongeboren kinderen, die hun ouders prijzen.

Home Topstukken