Muziek in een Notendop #16: De Piano

Wat is de piano?

De piano is ontstaan aan het begin van de achttiende eeuw. De Italiaan Bartolomeo Cristofori te Florence staat te boek als de uitvinder van de piano. Hoewel, piano - Cristofori sprak zelf liever van Un Arpicembalo di nuova inventione, che fa' il piano, e il forte, a due registri principali unisoni, con fondo di cipresso senza rosa. Oftewel: een klavecimbel dat hard en zacht kan, met twee paar gelijkgestemde snaren en een zangbodem van cypres zonder rozet. Piano bekt toch iets lekkerder... Deze naam verklaart de bloedlijn en de verbetering: dat klavecimbel is de voorvader van de piano. Cristofori was een van de lichten die zich bezighielden met het upgraden van het klavecimbel. De grote vernieuwing zat in de aanslag. De snaren werden niet langer getokkeld, maar aangeslagen. Met een met vilt bekleed hamertje, voor elke toets één. En die hamerslag kon je doseren. Daarmee is de piano een snaar-, toets- én slaginstrument.

Die vroege piano werd ook wel fortepiano of pianoforte genoemd. Ook de naam Hammerklavier kwam voor. Barokcomponisten als Scarlatti, Händel en Corelli kwamen testen bij Cristofori. Bach vond dichtbij huis de firma Silbermann, die ook een fortepiano ontwikkelde. Maar die kon de toets nog niet doorstaan. Snel spel kon het mechaniek niet goed aan en het volume was wat magertjes. Maar de fortepiano ontwikkelde zich razendsnel. De vroege bloei van de piano viel samen met de carrière van Mozart en collega’s, die zeer geïnspireerd werden door de uitgebreide dynamische mogelijkheden van het instrument. De onvolkomenheden werden stuk voor stuk weggenomen. Silbermann en de Franse bouwer Érard verbeterden het mechaniek, waardoor er steeds virtuozer kon worden gespeeld. Daarnaast kreeg bouwer Broadwood in 1783 het patent op het pedaal. Sindsdien heeft elke piano twee of drie pedalen. En het volume nam ook toe. Waar de vroege fortepiano nog een houten frame om de zangbodem had, werd er in de negentiende eeuw gebruikgemaakt van gietijzer voor het frame. En in combinatie met het kruissnarige systeem dat Steinway in 1855 introduceerde, werd het mogelijk om fors fortissimo te spelen. In de tussentijd waren de concertlocaties ook gegroeid, dus dat volume kwam goed van pas. Er worden hoogwaardige houtsoorten gebruikt voor een goede resonantie van de snaartrillingen en het frame is ijzersterk. En de klep van zo’n vleugel doet ook mee. Die is er trouwens met een functie: hij projecteert en doseert de klank.

Het klavier bestaat uit 88 toetsen, witte en zwarte. De witte toetsen worden tegenwoordig van hout met een laagje kunststof gemaakt, maar ‘iervoor van ivoor. Maar dat mag tegenwoordig niet meer. De toetsen gaan van laag naar hoog klinkend. Die laagste tonen zijn enkelsnarige bassnaren. Hoe hoger je komt, hoe dunner de snaar. Maar om te zorgen dat die bassnaren de rest niet overstemmen, zijn de hogere pianonoten dubbel of zelfs driedubbelsnarig uitgevoerd. Een piano heeft dus doorgaans 88 toetsen, maar veel méér snaren.

Het rechterpedaal is het demperpedaal of sustainpedaal. Dit laat de gespeelde tonen doorklinken, ook als je de toets loslaat. Bij het indrukken komt een demper van zacht vilt los van de snaar. Zo kan deze vrij doorklinken. Het linkerpedaal zorgt bij een rechtopstaande piano dat de hamertjes dichterbij de snaren komen. Dat zorgt voor een zachtere klank. Bij een vleugel verplaats je alle hamertjes zo, dat ze minder snaren tegelijk raken. Zelfde effect. Het middelste pedaal is bij een rechtopstaande piano vaak een studiepedaal. Er komt dan een strookje vilt tussen de hamer en de snaar en voilà: je hebt die geliefde neoklassieke pianosound die je kent van al die studymusicplaylists op Spotify. Op een vleugel heeft dit middelste pedaal een andere functie: dit sostenutopedaal laat alleen de toetsen doorklinken die ingedrukt zijn op het moment dat je dit pedaal indrukt. Als je daarna doorspeelt, blijft er niets hangen - behalve die paar tonen. Tenzij het heel vochtig is, dan willen sommige pianotoetsen letterlijk blijven hangen. Daarom is het bijhouden van de luchtvochtigheid en de temperatuur van de ruimte waar de piano staat heel belangrijk. Een halfjaarlijkse stembeurt is ook van belang. De pianostemmer zet de stemkruk op de stempen en zorgt voor een snaarstrak resultaat.

Muziek uit de aflevering:

Beluister via Spotify de muziek uit alle afleveringen van Muziek in een Notendop.

Home Muziek in een Notendop