Muziek in een Notendop #22: Wat is een Canon?

Wat is een canon?

Een canon is een meerstemmige compositie, waarin de verschillende stemmen steeds na elkaar inzetten en elkaar imiteren. Dus: de ene stem begint bijvoorbeeld met Vader Jacob, en even later, terwijl deze eerste melodie nog bezig is, zet een andere stem diezelfde melodie in. En bij een goede canon klinkt dat ook nog eens heel mooi samen.

De oudst bekende canon stamt uit de dertiende eeuw. Het is het Engelse liedje Sumer is icumen. Dat werd mondeling overgeleverd. In Italië en Frankrijk gingen ze ook met deze muziekvorm aan de slag. In eerste instantie noemden ze het Caccia, wat 'Jacht' betekent: de verschillende stemmen jagen achter elkaar aan. Later was de kanonskogel door de kerk: men koos het Oudfranse woord 'canon' dat weer afstamt van het Oudgriekse 'kanon'. Dat woord betekent 'regel' of 'wet'.

Er zijn verschillende soorten canons. Je hebt de enkelvoudige canon waarbij elke stem de melodie één keer zingt of speelt, en je hebt de cirkelcanon waarin de afzonderlijke stemmen steeds weer van voren aan beginnen en zo als een perpetuum mobile eindeloos door kunnen gaan. Er zijn tweestemmige canons, driestemmige, vierstemmige en zelfs 24-stemmige canons. Qui habitat in adiutorio van de in 1450 in Henegouwen geboren Josquin Desprez is een voorbeeld van dat laatste: 24 stemmen die allemaal op een ander moment dezelfde melodie zingen.

In de internationale canon van de canon staat met stip op 1 de Canon in D van Johann Pachelbel. En dit stuk dankt zijn naam niet - zoals veel mensen denken - aan het zich steeds herhalende thema in de bas. In de stemmen daarboven zit een tweede melodie met dalende noten. En die stemmen zetten steeds na elkaar in. Vandaar de naam canon.

In het Musicalisches Opfer laat Johann Sebastian Bach zien wat je allemaal met een canon kan. Hij schreef dit muzikale cadeau voor Frederik de Grote, de koning van Pruisen, die tijdens diverse oorlogen heel wat kanonnen liet afvuren. Tijdens een bezoek aan de koning vroeg Bach hem een thema op te geven waar hij dan op kon improviseren. Zo geschiedde. De koning was zeer onder de indruk maar Bach zelf was niet tevreden. Hij ging er thuis verder mee aan de slag. Hij liet zien dat de verschillende stemmen in een canon niet steeds precies hetzelfde hoeven te doen. De imitatie van de hoofdmelodie kan bijvoorbeeld steeds op een andere toonhoogte beginnen: de intervalcanon. Ook komen er spiegelcanons voor. De imiterende stem is precies het spiegelbeeld van de oorspronkelijke melodie. De noten worden horizontaal gespiegeld: gaat de hoofdmelodie omhoog, dan gaat de imiterende stem naar beneden. Verticaal spiegelen kan ook. Dat noemen we kreeftgang of retrograde. Kreeften kunnen elke kant op lopen; dit is waarschijnlijk waar de term kreeftengang vandaan komt. De imitatie speelt de hoofdmelodie van achter naar voren. Daarnaast kun je variëren in lengtes van noten.

Muziek uit deze aflevering:

Beluister via Spotify de muziek uit alle afleveringen van Muziek in een Notendop.

Home Muziek in een Notendop