Muziek in een Notendop #21: Variatie

Wat is een variatie?

Binnen deze muzikale vorm zijn er twee smaken: variaties op een harmonisch schema en de iets vrijere vorm, thema met variaties.

Allereerst de variaties op een harmonisch schema. Dit is te herkennen aan een steeds herhalend motief in de bas. Een voorbeeld hiervan is de Canon Pachelbel. De vier maten in de bas worden het hele stuk door herhaald. Daarboven klinkt dan steeds een andere, gevarieerde melodie. De Chaconne die Bach voor vioolsolo schreef of de Passacaglia voor orgel zijn allebei hoogtepunten die slechts gebaseerd zijn op een kort motief in de bas. Een componist kan zo echt laten zien hoe creatief hij is. Eigenlijk is deze vorm gewoon een akkoordenschema waarop gevarieerd of geïmproviseerd wordt. Dit is ook de basis van de jazz en geïmproviseerde muziek.

In de achttiende en negentiende eeuw werden er regelmatig klavierwedstrijden gehouden. Want wie kon nou het beste orgel, klavecimbel of piano spelen? De deelnemers kregen vaak een muzikaal thema voorgeschoteld waarop geïmproviseerd moest worden. Dit deed het goed bij het publiek. Vanwege dit grote succes gingen componisten deze improvisaties uitwerken. En zo'n thema hoefde helemaal niet ingewikkeld te zijn. Mozart kon bijvoorbeeld prima uit de voeten met de toen ook al bekende melodie van Altijd is Kortjakje ziek: variaties op 'Ah, je vous dirai maman'.

Hoe kun je allemaal variëren op een thema? Dat kan onder meer door het toevoegen of weglaten van noten aan een melodie door bijvoorbeeld versieringen, het veranderen van ritme of maatsoort, het veranderen van instrumentatie of door het veranderen van de begeleiding. Ook kan er gevarieerd worden op basis van het karakter: het idee van de originele melodie blijft herkenbaar maar door verandering van toonsoort, tempo of verandering van majeur naar mineur of andersom kan een vrolijk thema ineens heel droevig klinken.

De Oostenrijker Anton Diabelli was niet alleen muziekuitgever en componist, maar ook een slimme ondernemer. Hij bedacht een leuke reclamestunt voor zijn bedrijf. In 1822 stuurde hij aan de alle gerenommeerde Weense pianisten een zelf gecomponeerd thema. De opdracht: schrijf variaties op het door mij bedachte thema. De winnaar zou een flink geldbedrag ontvangen. Een heel stel musici reageerde, waaronder bekende namen als Carl Czerny, het tienjarige wonderkind Franz Liszt, en Franz Schubert. De beroemdste pianist uit die tijd, Ludwig van Beethoven, reageerde niet op de prijsvraag. Hij vond het thema maar niks. Wel nam hij de moeite om een ander gedeelte van het muziekstukje van de in zijn ogen ‘amateurcomponist’ Diabelli onder de loep te nemen. Hij componeerde er maar liefst drieëndertig variaties op. Variaties die inmiddels tot de monumenten uit de pianoliteratuur zijn gaan behoren: de Diabellivariaties van Beethoven.

Een ander monument uit de thema met variatie-literatuur is wederom van Bach: de Goldbergvariaties. Bach schijnt het geschreven te hebben op aandringen van de gezant van Rusland in Saksen, graaf Hermann Carl von Keyserlingk, die een jonge klavecinist in zijn dienst had, Johann Gottlieb Goldberg. Als de graaf last had van slapeloosheid, liet hij Goldberg delen van de variatiecyclus spelen. Hij sliep ineens een stuk beter! De dankbaarheid van graaf Keyserlingk was groot. Vanwege de hoge kwaliteit van het werk schonk hij Bach een gouden beker, gevuld met honderd Louis d'Or.

Een van de meest gebruikte thema's waarop gevarieerd wordt is La Folia. Het is misschien wel het oudste thema uit de Europese muziekgeschiedenis. De afgelopen vier eeuwen hebben meer dan 150 componisten dit thema gebruikt. Van Liszt tot Carl Nielsen en van Rachmaninov tot aan Vangelis met Conquest of Paradise.

Een ander populair thema is de 24ste vioolcaprice van vioolvirtuoos Niccolo Paganini. Franz Liszt, Witold Lutoslawski, Johannes Brahms, en wederom Sergej Rachmaninov gingen ermee aan de slag. Zeer fraai is wat Rachmaninov met het thema van Paganini doet: voor de achttiende variatie zette hij zijn bladmuziek op de kop. Hij speelde het thema ondersteboven en dacht: zo kan het ook! Zo ontstond er een prachtige nieuwe melodie die tóch te maken heeft met het originele thema.

De meest extreme variatiereeks komt van de Amerikaan Frederic Rzewski: The People United Will Never Be Defeated! Het stuk - bestaande uit een thema en 36 variaties - wordt door pianisten gezien als een zeer grote uitdaging. Het thema bestaat uit een korte op het eerste gehoor vrij eenvoudige melodie. Daarna volgen er een uur lang variaties in bijna elk te bedenken muziekgenre, van serialisme tot blues, van klassiek tot minimal music.

Beluister via Spotify de muziek uit alle afleveringen van Muziek in een Notendop.

Home Muziek in een Notendop