Had Bach een burn-out?

Oud-leerling van Bach, Gottfried Benjamin Fleckeisen, schreef de sollicitatiebrief een jaar na het overlijden van Bach. Hij solliciteerde voor de functie van cantor bij een kerk in Döbeln, een plaatsje vlakbij Leipzig. Hij schreef dat hij "twee volledige jaren" muzikale optredens in de Thomas- en Nikolaikiche in Leipzig "moest leiden en dirigeren" en "die dienst met eer voltooide". Fleckeisen doelde op de periode 1744–1746. Dat is opmerkelijk, want van 1723 tot aan zijn dood in 1750 had Bach de leiding over de kerkmuziek in Leipzig.

Bach als cantor in Leipzig

In zijn tijd genoot Bach nog niet zoveel aanzien als vandaag de dag. Hij zou pas de derde keuze zijn voor de positie van cantor in de Thomaskirche in Leipzig. Daarnaast bleek ook dat het een stressvolle en frustrerende baan was. Uit notulen van het stadsbestuur van Leipzig blijkt dat er vaak conflicten waren. Bach zou zich dwars opstellen en liet zich niet corrigeren. Zo zou er sprake zijn geweest van een verschil van inzicht over het cultuurbeleid van de stad.

Gaandeweg verloor Bach ook privileges, waaronder het aannemen van zangers voor het Thomanerchor, het jongenskoor van Leipzig. In 1749 werden er zelfs auditierondes gehouden voor zijn positie van cantor. Hoewel een cantor werd aangesteld voor het leven, lijkt het erop dat Bach nog voor zijn dood zou terugtreden. Het is niet helemaal duidelijk of Bach er zelf voor koos om zijn positie op te geven of dat hij daartoe werd gedwongen.

In de media werd de sollicitatiebrief van Fleckeisen gepresenteerd als bewijs voor de opvatting dat Bach leed aan een burn-out. Dat zou een verklaring zijn voor zowel het feit dat Fleckeisen claimt dat hij taken van Bach overnam, als voor de zoektocht naar een opvolger van Bach, nog voordat hij overleed.

Bach overspannen, burn-out of depressief?

Bach kende veel tegenslagen in zijn leven. Zo verloor hij zijn beide ouders en een geliefde broer al op jonge leeftijd. Zijn eerste vrouw, op wie hij erg op gesteld was, overleed plotseling. Daarnaast verloor hij tien kinderen. Het is niet ondenkbaar dat zoveel verdriet ervoor zorgde dat Bach ontmoedigd raakte en de teugels wat meer liet vieren. Daarnaast had Bach het gewoonweg druk als cantor in Leipzig. Hij verzorgde de muziek in meerdere kerken. Ook zijn persoonlijkheid zorgde er wellicht voor dat hij de lat hoog legde voor zichzelf. Bach stond bekend als iemand die gedreven was in wat hij deed.

Toch achten musicologen het onwaarschijnlijk dat Bach depressief was of een burn-out had. Hij componeerde namelijk heel veel muziek in de laatste jaren voor zijn dood. Ook zijn meest ingewikkelde composities, zoals Die Kunst der Fuge, schreef hij in zijn laatste levensfase.

Aangezien hij veel energie en tijd stak in het schrijven, denken wetenschappers dat hij daardoor soms taken, zoals het begeleiden van kerkdiensten, overliet aan zijn leerlingen. Het is onwaarschijnlijk dat Bach zo veel kon componeren als hij mentaal uitgeput was. Er wordt ook gedacht dat componeren zijn manier was om met verdriet en verlies om te gaan. Veel muziek van zijn hand is geschreven met de bedoeling om troost te kunnen bieden aan mensen.

Een goed voorbeeld van een troostend werk is het de cantate Schafe können sicher weiden. Hier uitgevoerd door Arthur & Lucas Jussen.

Hoe Bach blind werd

Musicoloog Wolfram Görtz heeft een andere verklaring voor de overname van Bachs taken door Fleckeisen. Bach kreeg steeds meer problemen met zijn zicht. Na een mislukte oogoperatie in 1749 zou hij zelfs helemaal blind zijn geworden. Hij herstelde ook niet meer van deze operatie en stierf niet veel later in 1750. Het is logisch dat hij bepaalde taken niet meer kon uitvoeren, omdat hij niet meer goed kon zien. Dat het fysiek steeds slechter met hem ging is ook een verklaring voor het feit dat er al gezocht werd naar een vervanger.

We zullen nooit helemaal zeker weten waarom Bach niet meer alle taken kon uitvoeren als cantor, maar het lijkt erop dat hij geen grote problemen had met zijn mentale weerbaarheid. Feit is wel dat Bach, vooral in zijn dienstjaren in Leipzig, ontzettend veel mooie muziek heeft gecomponeerd. Niet voor niets wordt hij vandaag de dag gezien als één van de grootste componisten aller tijden.

Meer weten over Bach? Luister dan naar de podcast Bach van de Dag. Bachkenner Frank de Munnik brengt je elke dag iets bij over de Duitse meester.