Wat werd er verstaan onder Entartete Musik?

Eeuwenlang was Duitsland dé plek waar componisten beroemdheid vergaarden en waar innovaties binnen de klassieke muziekwereld het licht zagen. Vanaf 1933 kwamen deze ontwikkelingen echter tot stilstand en werd een terugkeer naar de 'pure Duitse' klassieke stijlperiode ingezet. De nationaalsocialisten introduceerden de categorie Entartete Musik, oftewel ontaarde muziek, om 'afgekeurde' muziek mee aan te duiden. Sindsdien kenmerkte de Duitse klassieke muziekwereld zich vooral door eentonigheid en een gebrek aan vernieuwing.

Welke muziek kreeg het label Entartete Musik?

De nazi's beweerden dat Joden de kunsten zouden hebben 'verziekt'. Kunst van Joodse makers werd als moreel verwerpelijk bestempeld. Zo gebeurde het dat gevierde grootheden als Felix Mendelssohn plotseling werden afgeschilderd als vreselijke componisten, die het aanzien van de Duitse cultuursector zouden schaden. Ook werd het modernisme een halt toegeroepen. Aan het begin van de twintigste eeuw werd er in de klassieke muziekwereld druk geëxperimenteerd met nieuwe stijlen, waaronder atonaliteit. Atonale muziek was echter uit den boze tijdens het nazibewind. Ook de ontwikkeling van de twaalftoonstechniek, een systeem gebaseerd op een reeks van alle twaalf tonen uit de westerse muziek, werd verworpen.

Nationalistische muziek en muziek met folklore-achtige thema's werden ook onder Entartete Musik geschaard. Zo werden de composities van onder andere Frédéric Chopin en Antonín Dvořák, componisten die hun liefde voor het vaderland vaak als inspiratie gebruikten, sterk bekritiseerd. Muziek van Russische componisten als Pjotr Iljitsj Tsjaikovski en Igor Stravinsky werd ook gevaarlijk geacht. Vanwege hun afkomst werden zij (onterecht) verdacht van potentiële communistische invloed. Vanaf het moment dat Nazi-Duitsland de oorlog verklaarde aan de Sovjet-Unie verdween Russische muziek haast compleet van concertprogramma's in het Derde Rijk.

Tot slot werden andere genres, waaronder jazz, blues en gospel, vaak getypeerd als Negermusik, verdorven en verboden verklaard.

In 1938 werd er een tentoonstelling georganiseerd in Düsseldorf waar Entartete Musik werd uitgelegd aan de hand van voorbeelden.

Componisten en musici op de vlucht of vervolgd

Vanaf 1933 moesten Duitse kunstenaars, waaronder musici, zich inschrijven bij de Reichskulturkammer. Dit instituut werd opgericht door Joseph Goebbels, de rechterhand van Hitler en de Duitse minister van Propaganda. Als je de oproep om je in te schrijven naast je neerlegde, mocht je je beroep niet meer uitoefenen. Joodse musici werden ontslagen, zonder financiële tegemoetkoming om op terug te vallen. Veel componisten en musici voelden zich genoodzaakt om te vluchten of onder te duiken. Sommigen van hen hebben alsnog naam gemaakt in bijvoorbeeld het vrije Amerika, waaronder Kurt Weill, Erich Wolfgang Korngold en Arnold Schönberg. Lang niet iedereen wist echter aan de terreur van de nazi's te ontsnappen. Velen werden opgepakt, vervolgd en vermoord.

Welke muziek werd wel getolereerd door Nazi-Duitsland?

Veel kunstenaars verlieten Duitsland niet alleen vanwege de dreiging van vervolging, maar ook om het cultuurbeleid openlijk de rug toe te keren. Er ontstond een culturele leegte die de nazi's graag wilden opvullen. Ze zochten naar kunstenaars, waaronder succesvolle componisten, die zij konden ophemelen en vonden die onder andere in Richard Strauss. Hij was Duits en vooral geliefd vanwege zijn opera's. Strauss was ook even de voorzitter van de Reichsmusikkammer, het instituut dat de belangen behartigde van Duitse componisten die 'zuivere, Arische' muziek schreven. Of Strauss een overtuigd nazi was, wordt betwist. Voor zover bekend heeft hij zich nooit antisemitisch uitgelaten, was hij geen lid van de nazipartij en groeide zijn afkeer van politieke bemoeienis met de definitie van kunst door het naziregime. Hij heeft ook zijn status ingezet om de Joodse familie van zijn geliefde schoondochter tevergeefs proberen te bevrijden uit concentratiekamp Theresienstadt. Dat hij bleef samenwerken met Joodse musici was de reden dat de nazi's hem steeds minder vaak op de voorgrond toonden en hij zich nog voor het einde van de oorlog terugtrok in de luwte.

Ook 'Duitse helden' uit de achttiende en negentiende eeuw werden vol trots in de etalage gezet, waaronder Ludwig van Beethoven, Wolfgang Amadeus Mozart en Richard Wagner. Met name Wagner zou hét voorbeeld zijn van een componist die het Duitse geluid vertegenwoordigde. Hij was antisemiet en werd zuiver Arisch bevonden. Hitler zou groot fan zijn geweest van zijn werk en verwees ook naar zijn muziek in Mein Kampf. Sommige historici beweren dat Hitler geïnspireerd zou zijn geraakt door de maatschappelijke ideeën die Wagner in zijn tijd verkondigde. Andere historici zijn echter van mening dat Wagner door de nazi’s werd gebruikt en gepresenteerd als ultiem voorbeeld van een 'zuivere' componist. Na afloop van de Tweede Wereldoorlog is de naam van Richard Wagner onlosmakelijk verbonden gebleven met de nazistische opvatting van wat muziek behoorde te zijn.

In het Derde Rijk moest dus vooral muziek van Duitse makelij in concertzalen klinken, en die moest het liefst worden uitgevoerd door Duitse musici. Er werd mondjesmaat toegestaan dat muziek van niet-Duitse componisten ten gehore werd gebracht. Voornamelijk barokmuziek van Italiaanse componisten stond relatief vaak op programma's van concertzalen binnen de territoria van Nazi-Duitsland.

Entartete Musik uit de vergetelheid gehaald

Het eeuwenlange, internationaal erkende succes van Duitse componisten en musici was een enorme bron van trots voor Nazi-Duitsland. Toch werden nieuwe ontwikkelingen in de eigen muziekwereld met argusogen bekeken en waren de nazi's ervan overtuigd dat enkel een verbod op modernisering de muzikale 'superioriteit' kon redden. Het gevolg was echter dat het Duitse muziekleven in het verleden werd teruggeworpen en eentonig werd bevonden.

Veel Entartete Musik werd tijdens de oorlogsjaren niet gespeeld en raakte daardoor in de vergetelheid. Na afloop van de Tweede Wereldoorlog is door veel instanties moeite gestoken in het doen herleven van deze eens verboden muziek. Ook de makers van onze podcast Muziek tot Leven - Verhalen van musici in de oorlog hebben zich de taak gesteld om bekendheid te genereren voor muziek die geschreven en gespeeld is door vervolgde en vermoorde componisten en musici. Deze hernieuwde aandacht brengt het bewustzijn met zich mee dat ontwikkelingen binnen de wereld van muziek niet geremd of verboden, maar juist gestimuleerd en gekoesterd moeten worden.

Meer bevrijding