Igor Stravinsky

Muziek was als uitvinden voor Igor Stravinsky. Dat begon toen hij als 8-jarig jongetje een toonladder op de piano speelde en een interessante gedachte kreeg: die toonreeks moet ooit door iemand zijn uitgevonden, dus kan ik er ook iets aan veranderen. Hij sloeg de toon f over een plaatste die aan het eind. “Wat ben je aan het doen?” vroeg zijn oom, die verbaasd naast hem kwam staan. Stravinsky antwoordde: “Dit is mijn uitvinding.”

Hoe werd Stravinsky componist?

Als je hoort dat Stravinsky de zoon was van een operazanger en pianiste, in een culturele omgeving opgroeide en vanaf zijn negende pianoles kreeg, zou je verwachten dat de weg naar zijn grootse muziekcarrière al van meet af aan geplaveid was. Het liep anders: van zijn ouders moest Stravinsky rechten gaan studeren. Dat deed hij met tegenzin en hij sloeg veel lessen over.

Het was de muziek die wel Stravinsky’s interesse had. In 1890 zag hij het destijds gloednieuwe ballet Doornroosje van Tsjaikovski. Met deze uitvoering in het Mariinski Theater in St. Petersburg, waar zijn vader ook vaak optrad, begon Stravinsky’s levenslange fascinatie voor ballet en Tsjaikovski zelf. Ook maakte hij grote vorderingen met zijn pianolessen.

Gek genoeg heeft Stravinsky zijn muzikale loopbaan wel aan zijn rechtenstudie te danken. Via een studiegenoot ontmoette hij in 1902 namelijk de componist Nikolaj Rimski-Korsakov (1844-1908), een van de grootste Russische componisten van dat moment. Stravinsky speelde zijn eigen composities voor hem, maar Rimsky-Korsakov was niet onder de indruk. Hij raadde de jongeman af om naar het conservatorium te gaan, maar adviseerde hem wel les te nemen in harmonie en muziektheorie. Stravinsky was blij dat hij niet naar het conservatorium hoefde, maar vond zijn muzieklessen in harmonie en contrapunt saai. Uiteindelijk zou Rimski-Korsakov hem zelf twee keer per week compositielessen gaan geven. Stravinsky’s vroege muziek is sterk beïnvloed door de sprookjesachtige stijl van zijn mentor.

Ondanks zijn late start als componist brak Stravinsky al snel internationaal door. Zijn nog onbekende muziek werd namelijk opgemerkt door misschien wel de beroemdste impresario aller tijden, Sergej Djagilev (1872-1929), die aan het hoofd stond van de Ballets Russes. Dit legendarische balletgezelschap betoverde het Parijse publiek met dansvoorstellingen vol Russische cultuur in een exotisch jasje. Djagilev vroeg Stravinsky in 1910 om muziek te schrijven voor het ballet De vuurvogel, gebaseerd op de gelijknamige figuur uit de Slavische mythologie en op verschillende Russische volksverhalen. Zijn balletmuziek met Russische volksmelodieën en mysterieuze klanken plus het succes van de productie zette Stravinsky internationaal op de kaart.

Djagilev vroeg Stravinsky snel om muziek bij een nieuw ballet te schrijven. Zo ging in 1911 Petroesjka in première. In dit ballet over een tot leven gekomen Russische pop lopen fantasie en werkelijkheid wederom in elkaar over. Met harmonieën die doen denken aan Russische volksmuziek, citaten van volksliedjes en een innovatief gebruik van klank creëerde Stravinsky een ware Russische kermis met een orgeldraaier, een speler van een muziekdoos en een poppentheater.

Waar gaat Stravinsky’s Le sacre du printemps over?

Het derde beroemde ballet dat Stravinsky voor de Ballets Russes componeerde, sloeg in als een bom: Le sacre du printemps (het lente-offer). Het gaat over een ritueel in prehistorisch Rusland waarbij een adolescent meisje zichzelf de dood in moet dansen als offer voor de Slavische zonnegod. Stravinsky kreeg het idee voor dit ballet al voordat hij Petroesjka componeerde.

De première had niet beruchter gekund. Het verdeelde publiek maakte zo veel lawaai, dat de muziek niet meer te horen was. Ook sprak een krantenkop niet van Le sacre du printemps, maar “Le massacre du tympan”, oftewel de slachting van het trommelvlies. De sprookjesachtige stijl van De vuurvogel en Petroesjka had plaatsgemaakt voor dominante ritmes en complexere harmonieën. De muziek bestaat bijna alleen maar uit pulsen, totaal onvoorspelbare accenten en blokjes van twee of drie noten die worden afgewisseld. Dit is niet alleen een verklanking van het primitieve tafereel in het ballet, maar ook duidelijk een aspect van Stravinsky’s componeerstijl.

Hoewel de harmonieën en accenten in de muziek baanbrekend waren, had de verontwaardiging over Le sacre du printemps vooral te maken met de choreografie van de beroemde danser Vaslav Nijinski (1889-1950): de hoekige poses en schuddende bewegingen leken in de verste verte niet meer op klassiek ballet. Een halve eeuw later vertelde Stravinsky dat hij net zo geschokt was over de reactie van het publiek als dat het publiek was over het ballet. Ondanks de rampzalige première, waarbij Stravinsky de zaal vroegtijdig verliet en zag hoe Djagilev en Nijinski achter de schermen de voorstelling wanhopig probeerden te redden, oogstte het werk al een jaar later de bewondering die het nog altijd krijgt.

Waarom is Stravinsky een belangrijke componist?

Bijna geen enkele componist heeft zo’n divers oeuvre als Stravinsky. Voortdurend bleef hij experimenteren en zijn stijl opnieuw uitvinden, zonder zijn eigen geluid te verliezen. Zo is hij tot drie verschillende stijlen gekomen, waar hij in drie periodes mee heeft gewerkt: de Russische, de neoklassieke en de seriële periode. Ook wat betreft harmonie en instrumentatie bleef hij innoveren en verkende hij enorme orkesten tot intieme kamermuziekbezettingen.

Na zijn Russische periode, waar onder andere De vuurvogel, Petroesjka en Le sacre du printemps toe behoren, sloeg Stravinsky in 1920 een nieuwe weg in met wederom een ballet: Pulcinella. Het is gebaseerd op het gelijknamige personage uit een achttiende-eeuws toneelstuk. Pablo Picasso (1881-1973), een goede vriend die Stravinsky ook heeft geportretteerd, ontwierp de decors en kostuums. Pulcinella markeerde het begin van Stravinsky’s neoklassieke periode, waarin hij teruggreep op de stijl van de klassieke stijlperiode (waar Mozart en Haydn toe behoren). Die zou zo’n dertig jaar duren, waarin Stravinsky zich ook klassieke genres als de symfonie (Symfonie in C) eigen maakte. In 1951 schreef hij zijn laatste werk van deze periode, de opera The rake’s progress.

In de jaren ‘50 ging Stravinsky weer een heel andere kant op: hij experimenteerde met seriële muziek, waarvan de structuur gebaseerd wordt op een vaststaande reeks tonen. Ook componeerde Stravinsky met de twaalftoonstechniek, waarbij van alle twaalf tonen uit de westerse klassieke muziek gebruik gemaakt wordt. Daarnaast hield hij zich bezig met jazz en koos hij steeds meer religieuze onderwerpen voor zijn muziek, toen hij als veertiger terugkeerde naar het Russisch-orthodoxe geloof waar hij mee was grootgebracht. Met al deze ontwikkelingen en innovatieve ideeën inspireerde Stravinsky veel andere componisten, zoals Philip Glass en Aaron Copland, en ook popartiesten.

Waarom vertrok Stravinsky uit Rusland?

Kort voor zijn doorbraak bij de Ballets Russes trouwde Stravinsky met zijn nicht Jekaterina Nosenko. Ze hadden veel gemeen, zij was ook musicus en ze hielp hem met het lezen en kopiëren van zijn manuscripten. Samen kregen ze vier kinderen. Ze woonden in een huis vlakbij St. Petersburg dat Stravinsky zelf had ontworpen en gebouwd. Toen Stravinsky met de Ballets Russes ging samenwerken, moest hij echter veel naar Parijs reizen en verbleef hij met zijn gezin veel in die stad en in Zwitserland. Door de Oktoberrevolutie in Rusland (1917), die veel vijandigheid tegen de aristocratie en gevestigde (culturele) orde teweeg bracht, raakte Stravinsky zijn huis en bezittingen kwijt. Ook werd de creatieve vrijheid ingeperkt. Hij vestigde zich met zijn vrouw en kinderen in Frankrijk en Zwitserland en nam in 1934 ook de Franse nationaliteit aan.

Stravinsky bewoog zich inmiddels in het bruisende Parijse culturele leven en zo leerde hij in 1921 de danseres Vera de Bosset kennen. Hoewel zij op dat moment getrouwd was met de schilder Sergej Sudeikin, kregen de componist en de danseres een affaire. Ze verliet haar man voor Stravinsky, die zo jarenlang een dubbelleven leidde. Dat eindigde met twee rampenjaren: in 1938 en 1939 verloor hij achtereenvolgens zijn dochter Ljoedmila, zijn vrouw Jekaterina en zijn moeder aan tuberculose. Zelf moest Stravinsky vijf maanden in een sanatorium voor tuberculose doorbrengen.

In 1935 componeerde Stravinsky het Concert voor twee solopiano’s voor zichzelf en zijn zoon Soulima, waar de pianofirma Pleyel een speciale dubbele piano voor had gebouwd. Naast een carrière als componist was Stravinsky ook een succesvol pianist en dirigent en trad hij in Europa en Amerika op.

In 1940 trouwde Stravinsky met Vera de Bosset en emigreerden ze naar Amerika, waar hij al op tournee was geweest. Ze woonden in Hollywood en New York. In 1945 kreeg de componist het Amerikaans staatsburgerschap. In 1971 overleed hij thuis aan een hartinfarct na een carrière van ruim 60 jaar.

Het was Stravinsky’s wens om begraven te worden op het Russische gedeelte van de begraafplaats op San Michele in Venetië, een stad waar hij van hield. Op 15 april 1971 werd zijn kist er per gondel naartoe gebracht. Zijn vriend Djagilev lag daar al begraven en later vond zijn vrouw Vera daar ook haar laatste rustplaats.