Sergej Rachmaninov

Terwijl een zomerbries door de bomen ruist, zit een man buiten aan een tafeltje te schrijven. Het is de componist Sergej Rachmaninov, die zijn muziek aan het corrigeren is. Dit tafereel deed zich iedere zomer voor, als hij in alle rust kwam componeren op zijn familielandgoed Ivanovka, gelegen op het Russische platteland. Rachmaninov kon echter niet weten dat hij spoedig nooit meer naar zijn geliefde toevluchtsoord zou terugkeren.

Hoe werd Rachmaninov componist en pianist?

“Voor hem voorspel ik een grote toekomst.” Niemand minder dan de beroemde Pjotr Iljitsj Tsjaikovski zou dit hebben gezegd over de toen nog 16-jarige Rachmaninov. De jonge Rus studeerde al sinds zijn twaalfde piano aan het conservatorium, eerst in St. Petersburg en daarna in Moskou. Dat hij een groot talent was, stond voor iedereen vast. Tsjaikovski beval Rachmaninov aan bij conservatoriumdocenten en pianoleraar Zverev zou over zijn spel gezegd hebben: “En zó moet men piano spelen!” Met zijn lange vingers kon Rachmaninov de meest virtuoze muziek uit een piano toveren.

Rachmaninov was hard op weg om concertpianist te worden, maar een ander deel van zijn identiteit kwam steeds meer naar voren: componeren. Hij was nog maar een 18-jarige student toen hij zijn opus 1 voltooide, het virtuoze Eerste pianoconcert, en zelf de solist was op de première. In 1892 leverde zijn opera Aleko hem de gouden medaille voor compositie van het Conservatorium van Moskou op, die maar twee keer eerder in de geschiedenis van het instituut was uitgereikt. Rachmaninov kwam voor een t-splitsing te staan: wilde hij pianist of componist worden? Beide paden zouden door zijn leven blijven kronkelen, zonder duidelijk antwoord.

Hoe verliep de carrière van Rachmaninov?

Dat betekende niet dat die wegen vrij van hobbels waren. Tsjaikovski, voor wiens hulp en steun Rachmaninov zo dankbaar was, overleed in 1893. Dat raakte hem diep. Als eerbetoon aan zijn mentor componeerde Rachmaninov een in memoriam, zijn Tweede pianotrio.

De première van Rachmaninovs Eerste symfonie in 1897 werd niet goed ontvangen door het publiek. Componist César Cui zei vernietigend dat de symfonie gewaardeerd zou worden door de gevangenen van een conservatorium in de hel. Maar erger vond Rachmaninov nog dat hij zelf niet tevreden was over het stuk. Deze catastrofe werd gevolgd door een depressie en een writer’s block van drie jaar.

Uiteindelijk zocht Rachmaninov hulp bij de neuroloog en hypnotherapeut Nicolas Dahl. Door zijn behandeling kon de componist zijn enorme zelfkritiek overwinnen. Als dank droeg Rachmaninov, die nu weer muziek kon schrijven, zijn beroemde Tweede pianoconcert aan de arts op. Deze keer was de reactie op zijn muziek enthousiast. Zo klom Rachmaninov uit zijn depressie en kreeg hij steeds meer succes als componist en pianist.

Met wie trouwde Rachmaninov?

In 1902 trad Rachmaninov in het huwelijk met Natalia Satina. Omdat ze volle neef en nicht waren, hadden hun ouders en de orthodoxe kerk bezwaren tegen de verbintenis. Na een verloving van drie jaar konden ze toch in het geheim trouwen in een militaire barak: priesters legden daar namelijk verantwoordelijkheid af aan generaals en niet aan de kerk. Het was het begin van een gelukkig huwelijk, waarin ze twee dochters kregen, Irina en Tatiana.

Waarom verliet Rachmaninov Rusland?

Rachmaninovs fijne gezinsleven veranderde radicaal toen de Oktoberrevolutie van 1917 Rusland op z’n kop zette. De tsarenfamilie werd vermoord en de Bolsjewieken verzetten zich tegen de aristocratie, waartoe Rachmaninov behoorde. Zijn geliefde toevluchtsoord Ivanovka zag hij in de handen van de Bolsjewieken vallen. Hij vertrok met zijn gezin naar Helsinki en uiteindelijk naar de Verenigde Staten, waar hij ooit als pianist op tournee was geweest. Nooit meer zou hij voet op Russische bodem zetten.

Hoe klinkt de muziek van Rachmaninov?

Tijdens zijn ballingschap componeerde Rachmaninov een stuk minder en trad hij vooral op als pianist om zijn vrouw en kinderen te kunnen onderhouden. Altijd had hij heimwee naar een land en een tijd die niet meer bestonden. Veel van Rachmaninovs werken lijken dit nostalgische verlangen uit te drukken, maar hij schreef de meeste stukken vóór zijn emigratie. Opvallend was dat Rachmaninov in de Romantische stijl van de negentiende eeuw bleef componeren, terwijl om hem heen componisten als Stravinsky en Prokofjev een moderne weg in sloegen. Sommigen bestempelden zijn muziek daarom als ouderwets, maar zijn expressieve, eindeloos lijkende melodieën en rijke klankkleuren zijn nog altijd geliefd.

Nu Rachmaninov verstoken was van zijn geliefde Rusland, werden Russische tradities nog belangrijker voor hem. Zijn beroemde Vespers voor a capella koor, gebaseerd op teksten en muziek uit de nachtelijke paaswake van de Russisch-orthodoxe kerk, werd een van zijn favoriete eigen werken – niet omdat Rachmaninov nu zo bijzonder religieus was, maar omdat de Vespers zo veel van de Russische nationale identiteit in zich had. In het vijfde deel bijvoorbeeld moeten de basstemmen uitzonderlijk laag zingen, wat je vaak in Russisch-orthodoxe kerkmuziek hoort. De dirigent die de première moest leiden riep geschrokken uit: “Waar ter wereld moeten we bassen vinden die dit kunnen? Die zijn zo zeldzaam als asperges met Kerst!”

Dit deel uit de Vespers klonk op eigen verzoek van Rachmaninov op zijn begrafenis. Hij overleed aan kanker, slechts een paar dagen vóór zijn zeventigste verjaardag. New York werd zijn laatste rustplaats, zo ver van het land dat hij alleen in zijn muziek nog dichtbij kon brengen.