Felix Mendelssohn-Bartholdy

Zijn Bruiloftsmars heeft al in ontelbaar veel trouwceremonies geklonken en zijn koormuziek wordt door veel koren gezongen: de muziek van componist Felix Mendelssohn is wereldberoemd. Maar het verhaal achter zijn muziek is nog veel indrukwekkender. Vóór z’n veertiende had Mendelssohn namelijk al tientallen stukken gecomponeerd én uitgevoerd. Hoe groeide dit wonderkind uit tot een van de bekendste klassieke componisten?

Hoe werd Felix Mendelssohn componist?

“Europa kwam naar hun woonkamer”, is wel eens over het huis van de familie Mendelssohn in Berlijn gezegd. De familie organiseerde daar in het begin van de negentiende eeuw zogeheten salons, inspirerende bijeenkomsten met voornamelijk muziek. Allerlei toonaangevende mensen kwamen daar samen, zoals de wetenschapper Alexander von Humboldt, de dichter Heinrich Heine en de filosoof Georg Hegel.

Felix Mendelssohn, die al jong een groot muzikaal talent bleek te zijn, had samen met zijn zus Fanny (ook componist) niet in een meer stimulerende omgeving kunnen opgroeien. Mendelssohn kreeg zijn eerste pianolessen van zijn moeder, die zelf pianoles had gehad van een leerling van Bach. Daarna nam ze alleen de allerbeste pianodocenten aan om hem verder te onderwijzen. Zo kreeg Mendelssohn les van Mari Bigot, wier techniek door Haydn en Beethoven werd bewonderd, en Ludwig Berger, zelf een student van Clementi. Je kunt wel zeggen dat Mendelssohn op deze manier de muzikale gaven van de grote componisten door heeft gekregen. Hij was nog maar 7 jaar toen er al over hem werd gezegd dat hij ‘geniaal’ speelde.

Ook op andere gebieden was Mendelssohn een begaafd kind: hij hield zich bezig met geschiedenis en geografie, las Caesar en Ovidius en leerde Frans. Maar wat het meest opviel, was dat hij als kind al goed componeerde. Tegen de tijd dat Mendelssohn veertien jaar was, had hij onder andere een pianokwartet, een pianosonate, zes sinfonia's voor strijkers, verschillende fuga's voor strijkkwartet, koorstukken en drie Singspiele op zijn naam staan – behoorlijk volwassen genres voor een kind. Veel van zijn stukken konden ook uitgevoerd worden tijdens de familiesalons; de Mendelssohns waren een rijke bankiersfamilie en konden een privéorkest voor hun zoon regelen.

Waarom dirigeerde Mendelssohn de Matthäus-Passion van Bach?

Mendelssohn had een grote passie voor muziek uit het verleden. Hij maakte het tot zijn missie om die onder de aandacht te brengen. We hebben het bijvoorbeeld aan Mendelssohn te danken dat de Matthäus-Passion van Bach zo populair is geworden. Met de honderden uitvoeringen die jaarlijks van de Matthäus worden gegeven in Nederland, is het nu bijna niet voor te stellen dat dit stuk na de dood van Bach in de vergetelheid raakte. Maar toen Mendelssohn de bladmuziek van de Matthäus van zijn oma kreeg, besloot hij het stuk te gaan uitvoeren. Zo kwam het dat een twintigjarige Mendelssohn in 1829 één van de eerste uitvoeringen van de Matthäus-Passion sinds de dood van Bach dirigeerde. Het was een groot succes. Deze uitvoering werd het startsein voor een herleving van Bach, die ervoor heeft gezorgd dat hij nu als één van de grootste componisten aller tijden wordt beschouwd. En de uitvoering zette Mendelssohn zelf ook op de kaart in het muziekleven.

Als dirigent genereerde Mendelssohn niet alleen aandacht voor Bach; ook de muziek van Robert Schumann en Franz Schubert zette hij in de schijnwerpers. Schumann nam uit Wenen bijvoorbeeld de bladmuziek mee van de tot dan toe onbekende Symfonie nr.9 van Schubert, die toen al tien jaar overleden was. Schumann gaf het aan Mendelssohn, waarop die het stuk voor het eerst uitvoerde. Ook maakte Mendelssohn nieuwe edities van muziekstukken uit de barok.

Mendelssohn was één van de eersten die een baton gebruikte bij het dirigeren, wat op dat moment nog een heel nieuw voorwerp was. Toen hij in 1835 dirigent werd van het Gewandhausorchester Leipzig, tilde hij het orkest naar een hoger niveau. Het Gewandhausorchester bestaat nog steeds.

Is Mendelssohn een Romantische componist?

Het verrast niet dat Mendelssohn met zijn interesse voor oudere muziek zelf ook een traditionele muziekstijl had. Je kunt aan de helderheid, nadruk op melodie en het conventionele verloop van de harmonie horen dat zijn stijl wortels heeft in de klassieke periode van Mozart, Haydn en Beethoven. Mendelssohn werd dan ook vaak als een conservatieve componist gezien. Toch kun je zijn muziek als Romantisch bestempelen. De idealen van de Romantiek - emotie, gevoel en verbeelding - spelen er namelijk een belangrijke rol in. Dit hoor je bijvoorbeeld in A midsummer night’s dream, muziek die Mendelssohn bij het gelijknamige toneelstuk van Shakespeare schreef. De ouverture (die hij al op z’n zeventiende componeerde) en de rest van het stuk spreken enorm tot de verbeelding. Je kunt het magische bos vol zoemende feeën duidelijk in de muziek horen en de melodieën zijn echte oorwurmen.

Waar komt Mendelssohns achternaam Bartholdy vandaan?

Toen Mendelssohn zeven jaar was, gebeurde er iets ongewoons: hij kreeg er een tweede achternaam bij. De familie Mendelssohn was namelijk van origine Joods, maar maakte de overstap naar het protestantisme. In deze tijd waren de professionele mogelijkheden voor Joden nog steeds beperkt en werden Joden regelmatig gemarginaliseerd. Zelfs Joodse mensen die een goede plaats in de maatschappij hadden, zoals de Mendelssohns, voelden zich blijkbaar gedwongen hun afkomst te verbergen.

Mendelssohn kreeg geen Joods-religieuze opvoeding en werd vanaf z’n zevende dus officieel protestants. Ook wat betreft de namen nam de familie afstand van hun Joodse wortels. Mendelssohn kreeg de voornamen Jakob en Ludwig erbij en de familie voegde ‘Bartholdy’ toe aan hun achternaam. Deze naam kwam van een oom van Mendelssohn; hij had een gebouw geërfd met de naam ‘Bartholdy’ en had dit als achternaam overgenomen. De naam was alleen niet erg geliefd in de familie. Het idee was dat de naam Mendelssohn op een gegeven moment helemaal uit hun achternaam zou verdwijnen, maar Mendelssohn is altijd zijn dubbele achternaam blijven gebruiken. Zijn Joodse wortels heeft hij nooit helemaal vaarwel gezegd.

Waarom componeerde Mendelssohn Die Hebriden?

Mendelssohn had een bijzonder druk leven. Zo was hij niet alleen actief in Duitsland, maar ook in Engeland. Tijdens zijn eerste tour daar in 1829 reisde hij onder andere naar Schotland, waar hij geïnspireerd raakte om zijn Derde symfonie te componeren, bijgenaamd ‘Schotse’. Ook maakte Mendelssohn een excursie naar de Britse Eilanden, waar de beroemde basaltgrot Fingal’s Cave enorme indruk op hem maakte. Het schijnt dat hij meteen na dit bezoek de melodie opschreef voor zijn beroemde ouverture Die Hebriden. “Om je te laten begrijpen hoe buitengewoon de Hebriden mij hebben geraakt, stuur ik je het volgende, dat daar in mij opkwam”, schreef hij aan zijn zus Fanny met het thema erbij genoteerd. In Die Hebriden hoor je in de lage tonen meteen de duisternis van de grot, en in de aanzwellende strijkers de bruisende golven rondom het eiland.

Hoe is Mendelssohn overleden?

De vele activiteiten en het drukke bestaan begonnen al snel zijn tol te eisen voor Mendelssohn. Hij raakte overwerkt en de laatste jaren van zijn leven verslechterde zijn gezondheid. Toen zijn zus Fanny op 14 mei 1847 plotseling overleed aan een beroerte, was hij hier extreem door aangedaan. Hij kwam de schok nooit meer te boven; op 4 november datzelfde jaar overleed Mendelssohn ook aan een serie beroertes. Hij was nog maar 38 jaar oud. Op zijn begrafenis werd zijn kist gedragen door onder andere de componisten Robert Schumann en Niels Gade, voor wie Mendelssohn zich zo had ingezet.