Fanny Mendelssohn

Een dertienjarig meisje zit achter de vleugel in een huis in Berlijn. Het is de verjaardag van haar vader en daarom speelt ze iets voor hem. Maar geen eenvoudig ‘lang zal hij leven’ voor dit meisje: ze speelt alle 24 preludes uit het Wohltemperierte Klavier van Bach – uit haar hoofd. Wie was Fanny Mendelssohn, dit wonderkind?

Hoe werd Fanny Mendelssohn componist?

Al van kinds af aan was duidelijk dat Fanny Mendelssohn een zeldzaam muzikaal talent had. Haar allereerste pianolessen kreeg ze van haar moeder, die zelf les had gehad van een leerling van Johann Sebastian Bach. Mendelssohn zou niet alleen een groot bewonderaar van deze componist worden, maar ook zijn muziek op hoog niveau spelen. Later kreeg ze samen met haar broer Felix compositieles van Carl Friedrich Zelter, die haar aanprees in een brief aan de dichter Goethe: "Zij zou iets van Sebastian Bach voor je kunnen spelen. Dit kind is echt iets bijzonders." En hij was nog complimenteuzer met de voor die tijd prijzenswaardige woorden: "Ze speelt als een man."

Maar daarmee stipte Zelter precies het probleem aan waar Mendelssohn steeds weer tegenaan liep. Hoewel ze hetzelfde muziekonderwijs kreeg als haar broer en minstens zo getalenteerd was als hij, werden de mogelijkheden voor haar steeds beperkter. In de tijd van Mendelssohn was het gebruikelijk dat vrouwen uit gegoede families piano konden spelen, maar vooral als deugd en voor het plezier voor de familie. Een carrière in de muziek was niet gepast, ook omdat het gezin als de eerste plicht van de vrouw werd gezien.

De vader en broer van Mendelssohn wilden dan ook niet dat ze professioneel musicus of componist zou worden, ondanks haar talent. "Muziek zal misschien het beroep van Felix worden, maar voor jou kan en zal het slechts een sieraad zijn", aldus haar vader. Zo kwam het dat Mendelssohn maar liefst 450 stukken componeerde, maar dat de meeste daarvan 'voor de bureaula' waren en nog altijd vrij onbekend zijn.

Wat waren de Sonntagsmusiken van Fanny Mendelssohn?

Toch lukte het Mendelssohn om haar muziek aan de buitenwereld te laten horen. Vanaf 1821 organiseerden haar ouders Sonntagsmusiken, concerten in hun huis waar hun getalenteerde kinderen voor publiek konden spelen. Zo was het huis van de familie Mendelssohn in Berlijn regelmatig hét muzikale centrum van de stad, waar de beste musici samenkwamen om te luisteren en muziek te maken.

Toen Felix in 1829 op reis ging voor een grote tour als componist, stopten deze concerten. Ook trouwde Fanny dat jaar met de schilder Wilhelm Hensel (1794-1861), waardoor huishoudelijke taken een deel van haar tijd opslokten. Ze miste de muziek en haar broer als muzikaal maatje. In 1831 besloot ze daarom de Sonntagsmusiken weer te gaan organiseren. Omdat het geen officiële concerten waren en ze in huislijke kring plaatsvonden, was het voor Mendelssohn als vrouw wél mogelijk om daar op te treden; hier kon ze programmeur, pianist, dirigent en componist zijn en haar eigen werken laten horen.

Al snel kwamen er vooraanstaande gasten op af, zoals Franz Liszt en Robert en Clara Schumann. De concerten werden als iets heel unieks gezien, waar niet alleen geweldige uitvoeringen te horen waren van muziek uit het verleden, maar ook van de beste nieuwste muziek. De Sonntagsmusiken gaven Mendelssohn veel plezier en geluk en een cruciale rol in het muziekleven van Berlijn. Ze componeerde graag liederen, omdat ze daarin een bepaald gevoel van een gedicht muzikaal kon uiten. Ook bestaat het oeuvre van Mendelssohn voornamelijk uit kamermuziek omdat ze zulke stukken kon uitvoeren tijdens haar Sonntagsmusiken.

Waarom publiceerde Fanny Mendelssohn toch haar muziek?

Naast de inspiratie van de Sonntagsmusiken kreeg Mendelssohn ook veel steun van haar man. Hij stimuleerde haar niet alleen om te componeren – zo zou hij iedere ochtend een leeg vel papier voor haar neerleggen en zeggen dat hij het aan het einde van de dag gevuld wilde zien – maar hielp hij haar ook om haar werken bij uitgevers onder de aandacht te brengen. Samen kregen ze één zoon, die ze vernoemden naar Bach: Sebastian.

Naast componeren en muziek maken had Mendelssohn nog een grote droom: een reis naar Italië maken. Haar man had daar een studiereis van vijf jaar gemaakt en zelf had ze veel over het land gelezen. Ze verlangde ernaar om het land achter de bergen te leren kennen. "Wat je niet ziet, werkt niet minder in op de geest dan de zichtbare omgeving", verwoordde ze haar gevoel. Als vrouw had ze ook nooit alleen mogen reizen, zoals haar broer wel volop had gedaan. Zo kwam het dat zij, Hensel en de inmiddels 9-jarige Sebastian, in 1839 naar Italië gingen.

Het was misschien wel de meest inspirerende tijd uit Mendelssohns leven. Onderweg naar Rome genoot ze met volle teugen van de natuur en cultuur. Eenmaal aangekomen in de stad verbleven ze in de Villa Medici, wat een soort kunstenaarscentrum was. Daar ontmoette ze allerlei kunstenaars en maakte ze samen muziek met hen. Voor het eerst werd ze publiekelijk gezien en erkend als componist en pianist. Deze waardering betekende veel voor Mendelssohn. Ook ontmoette ze de Franse componist Charles Gounod, die haar aanmoedigde om te componeren. Hij zei dat ze een "zeldzaam talent als componist" had, en een "eersteklas musicus" en "bekwaam pianist" was.

Niet geheel verrassend componeerde Mendelssohn veel tijdens deze reis. Twee van haar bekendste stukken, het Pianotrio en de pianocyclus Das Jahr, componeerde ze in deze periode. Das Jahr bestaat uit twaalf delen die elk een maand van het jaar weergeven. Hensel maakte er illustraties bij.

Eenmaal terug in Duitsland had Mendelssohn veel inspiratie en een flinke dosis zelfvertrouwen als souvenirs meegenomen. Het zorgde voor een keerpunt in haar leven. In 1846 ging ze in op het verzoek van een uitgever om haar muziek te publiceren en bracht ze een verzameling van haar liederen uit – en dat zonder haar broer om toestemming te vragen. Ze deelde het feit hem simpelweg achteraf mede. Mendelssohn was tijdens de reis losgekomen van de invloed van haar broer en haar inmiddels overleden vader. Hoewel Felix waarschijnlijk niet blij was met deze gebeurtenis, reageerde hij wel positief richting zijn zus en gaf haar zijn zegen.

Hoe overleed Fanny Mendelssohn?

Mendelssohn kon helaas maar kort genieten van haar officiële status als componist. Op 14 mei 1847 zakte ze in elkaar tijdens een repetitie voor een van haar Sonntagsmusiken. Ze overleed aan de gevolgen van een hersenbloeding. Felix Mendelssohn was gebroken door de dood van zijn zus, met wie hij altijd heel hecht was geweest. Hij kwam er nooit meer bovenop: zijn gezondheid verslechterde en hij overleed nog geen half jaar later door dezelfde oorzaak. Daarvoor had hij nog zijn Zesde strijkkwartet gecomponeerd en opgedragen aan Fanny.

Was Mendelssohn in een andere sociale klasse en niet als vrouw geboren, dan was ze zonder twijfel doorgebroken als componist. Hoewel Felix Mendelssohn geen voorstander was van een componistencarrière voor zijn zus, zorgde hij er rond 1826 wel voor dat zij een aantal van haar liederen kon publiceren - alleen wel onder zijn naam.

De vrienden en familie van Fanny Mendelssohn wisten welke stukken eigenlijk door haar gecomponeerd waren, maar het publiek heeft nooit van de ware auteur geweten. In 2010 werd het oorspronkelijke manuscript van de Ostersonate (Paassonate) teruggevonden; die was eerst aan Felix Mendelssohn toegeschreven, maar bleek door Fanny Mendelssohn te zijn gecomponeerd. Zo zijn er ongetwijfeld nog meer muziekstukken waarvan we nog zullen ontdekken door welke F. Mendelssohn ze echt zijn geschreven.