Jean Sibelius

Hoe werd Sibelius componist?

Het is 1875 als een jongen van tien ergens in het zuiden van Finland een tekening maakt. Eerst zet hij zijn familie op papier, die met parasolletjes aangenaam aan het vertoeven is in een sprietig bos. Maar het belangrijkste van de schets zit hoog in de lucht: daar tekent de jongen zichzelf in een luchtballon. De kindertekening lijkt wel een voorspelling van de toekomst; het kind zou niet alleen hoog boven iedereen uitstijgen vanwege zijn betekenis voor Finland, maar ook zou hij de symfonie naar nieuwe hoogten tillen met zijn baanbrekende vernieuwingen. De kleine Janne zou de grote Jean Sibelius worden.

Toen Sibelius nóg kleiner was, waren het de patronen van het tapijt die zijn rijke fantasie prikkelden. Als zijn moeder piano speelde, kroop hij onder het instrument om te proberen de tonen die hij hoorde te verbinden met de motieven die hij zag. Het duurde niet lang voor hij zelf piano speelde, vaak samen met zijn zus. Maar zijn muzikaliteit reikte verder. Sibelius begon stukken te componeren die hij met zijn familie kon uitvoeren: hij begon met vioolspelen, broer Christian pakte de cello op en zus Linda ging door met piano. Het allereerste stuk dat Sibelius schreef was Vattendroppar (regendruppels), waarin een tokkelende viool en cello vallende regendruppels imiteren.

Met al die muziek in zijn hoofd kwamen de schoolprestaties van Sibelius regelmatig onder druk te staan. In zijn schoolschriftjes was hij meer bezig met het tekenen van muzieknoten dan met de oefeningen die hij eigenlijk moest doen. Toch wist hij te slagen en begon hij aan een rechtenstudie. Die liet hij echter al gauw schieten voor – hoe kon het ook anders – het conservatorium in Helsinki.

Waarom stopte Sibelius als violist?

“De viool heeft me stormenderhand veroverd en de tien jaar daarna was het mijn liefste wens, mijn allesoverheersende ambitie, om een groot virtuoos te worden.” Aanvankelijk stapte Sibelius het conservatorium binnen met een carrière als violist in gedachten. Hij was echter pas op z’n veertiende serieus begonnen met vioolspelen, wat relatief laat was om nog een virtuoze professional te kunnen worden.

Toch bracht zijn talent hem ver. De oprichter van het Helsinki Muziek Instituut, Mitrofan Wasiljeff, noemde hem een “muzikaal genie” en wilde hem persoonlijk lesgeven. Hij sprak zelfs de wens uit dat zijn leerling alle dingen zou bereiken waar hij zelf alleen maar van kon dromen. Sibelius kreeg goede recensies, maar zijn composities begonnen veel meer op te vallen dan zijn spel. Het publiek zag Sibelius eerder als een componist dan als groot vioolvirtuoos. Steeds vaker speelde hij alleen thuis, tot hij last kreeg van trillende handen en zijn viool definitief aan de wilgen moest hangen.

Met wie trouwde Sibelius?

De viool bracht Sibelius wel iets anders: de liefde. Precies op een moment dat hij viool aan het spelen was, sloeg de vonk namelijk over tussen hem en zijn toekomstige vrouw Aino. Zij was de zus van zijn vriend, de componist Armas Järnefelt. Sibelius was bij hem thuis aan het spelen toen hij een fout maakte en opkeek om zijn excuses aan te bieden, waarop Aino en hij elkaars blik vingen. Zelf vertelde Aino altijd dat ze op Sibelius’ spel aan het dansen was toen ze werd getroffen door zijn gepassioneerde oogopslag. Welke versie ook waar is, het was liefde op het eerste gezicht. Ze trouwden in 1892 en woonden vanaf 1904 in Ainola, een huis dat ze zelf hadden laten bouwen in het plaatsje Järvenpää. Daar voltooide Sibelius onder andere zijn Vioolconcert en componeerde hij de meeste van zijn symfonieën. Aino en Sibelius kregen zes dochters; één van hen verloren ze al op eenjarige leeftijd.

Hoe werd Sibelius een nationaal symbool?

De vriendschap met Armas Järnefelt was ook bepalend voor de koers die Sibelius als componist zou varen. Hij was met de Zweedse taal en cultuur opgegroeid in het door Zweden gedomineerde Finland, maar via zijn vriend leerde hij een pro-Finse groep kennen. Zo proefde Sibelius voor het eerst van Fins nationalisme – en dat smaakte naar meer. Er ontwaakte iets in de componist. Hij nam zelfs afscheid van zijn Zweedse voornaam Johan en begon de visitekaartjes van zijn overleden oom Jean te gebruiken. "Jean is nu mijn muzieknaam”, zo zei hij.

Ondertussen nam de populariteit van Sibelius toe en kreeg hij zelfs beurzen om in Berlijn en Wenen te gaan studeren. Zo begon hij twee kenmerkende aspecten van zijn stijl te ontwikkelen. Aan de ene kant componeerde hij door muziek als het ware te 'smeden'. Hij ontleedde zijn muzikale thema's en versmolt ze tot één organisch geheel, zoals hij vroeger de patronen in het tapijt van zijn ouderlijk huis probeerde te doorgronden. Met name in orkestrale muziek kon hij hiermee experimenteren, waardoor zijn interesse zich van kamermuziek naar grotere genres verplaatste.

Aan de andere kant begon Sibelius Finse volksmuziek te bestuderen en elementen daarvan te verwerken in zijn stijl. Na zijn studie gaf hij hier een serieuze impuls aan: hij reisde af naar Karelië, een regio langs de grens met Rusland die rijk was aan Finse folklore. Sibelius vond er volop inspiratie bij runenzangers, bespelers van de kantele (een Finse citer), volksmelodieën, prachtige landschappen en kraakheldere meren.

Zo raakte Sibelius geïnteresseerd om Kalevala op muziek te zetten, het nationale epos van Finland vol volkspoëzie uit Karelië. Dit leidde tot zijn eerste significante werk voor koor en orkest, Kullervo (1892). Het feit dat hij Finse teksten gebruikte, veroorzaakte behoorlijk wat controverse – maar zette Sibelius wel op de kaart als dé persoon voor de toekomstige muziek van Finland. Hij ontving zelfs een krans met daarop de tekst: “Vandaag begint vanaf hier een nieuw pad, waarvan een nieuwe heldere ster de weg laat zien.” Vanaf 1897 tot het einde van zijn leven werd Sibelius gesteund door de Finse regering als nationale kunstenaar. Zijn verjaardag werd zelfs een nationale feestdag.

Bijzondere filmbeelden van Sibelius met zijn gezin in Ainola (1927 en 1945)

Waarom componeerde Sibelius Finlandia?

Toepasselijk genoeg draagt Sibelius’ bekendste werk de naam van zijn land in zich: Finlandia (1899). Oorspronkelijk was dit werk het slotdeel van een reeks muziekstukken over de geschiedenis van Finland genaamd Suomi herää (Finland ontwaakt). De titel Finlandia ontstond pas een jaar later, toen Sibelius van deze finale een opzichzelfstaand stuk maakte. De politieke boodschap was duidelijk: met woelige muziek verklankte Sibelius de strijd van het volk tegen de Russische overheersing en de hymne-achtige aan het eind van het stuk leek verdacht veel op het bestaande patriottistische lied Herää, Suomi! (Finland, ontwaak!). Finlandia werd door de Russische autoriteiten dan ook verboden, waardoor het vóór de Finse onafhankelijkheid in 1917 alleen onder de neutrale titel Impromptu kon worden uitgevoerd.

Waarom componeerde Sibelius steeds weer een symfonie?

Naast het componeren van op Finland geïnspireerde muziek had Sibelius een ander groot componeerdoel: het vernieuwen van de vorm van symfonie. Dit deed hij bijvoorbeeld door zijn hoofdthema te ontleden tot zulke kleine details, dat hij er een heel deel of zelfs een complete symfonie over kon doen om dat thema vervolgens weer op te bouwen. Door deze herschikking van het muzikale materiaal werd de vorm van zijn symfonieën als het ware meer en meer gecomprimeerd. Zo is het eerste deel van zijn Vijfde symfonie eigenlijk een versmelting van twee delen. Uiteindelijk wist hij vorm en materiaal zó te comprimeren, dat hij uitkwam bij een complete symfonie in één deel, zijn Zevende symfonie. Het hele stuk duurt maar twintig minuten, maar alles zit erin. Zo heeft Sibelius de traditionele, vierdelige vorm van de symfonie – eeuwenlang een van de meest onbuigzame vormen in de klassieke muziek – radicaal veranderd.

Hoe stierf Sibelius?

Hierna werkte Sibelius nog lang aan een Achtste symfonie. “Het zal de afrekening zijn van mijn hele bestaan – 68 jaar”, zei hij erover. Maar het te hoge streven werd een last; het lukte niet om een symfonie nóg meer in te dikken en zichzelf en zijn perfectionisme te overtreffen. Hij zou het werk al meerdere malen voltooid, en vervolgens verbrand hebben. Toen stopte Sibelius plotseling met componeren. Hij trok zich terug in zijn villa en ontving bijna geen bezoek. Zijn vrouw Aino zag hem veranderen in een kluizenaar. Incidenteel kwam er nog een klein muziekstuk uit zijn vingers, maar er was vooral stilte in deze periode van bijna drie decennia - tot aan zijn dood. Op 91-jarige leeftijd overleed hij aan een hersenbloeding en hij werd begraven in de tuin van zijn villa. Zijn vrouw kwam naast hem te rusten in 1969.

Luistertip

In de podcastreeks Sibelius... Méér dan Finlandia!, de derde binnen de serie Ken je componisten, neemt presentator Hans van den Boom zijn collega Rebecca van der Weijde én de luisteraar weer mee in het leven en de muziek van een favoriete componist. Dit keer staat de Finse Jean Sibelius op het programma.