Leonard Bernstein

Hij was dirigent, componist, pianist, schrijver, inspirator, muziekpedagoog, filantroop… Leonard Bernstein was een alleskunner. En alles wat hij deed, deed hij met bakken energie en bevlogenheid. De hoeveelheid emotie waarmee hij zo meeslepend dirigeerde, zijn ongekend populaire televisieprogramma’s over klassieke muziek, zijn overrompelende charme – het maakte Bernstein wereldberoemd.

Zo dirigeert Leonard Bernstein Haydn met zijn gezicht

Waarom ging Leonard Bernstein de muziek in?

Onweerstaanbaar vond de tienjarige Leonard Bernstein het toen de oude piano van zijn tante bij hem thuis kwam te staan. Meteen wilde hij op les. Maar toen bleek dat hij wel heel veel talent had, wilde zijn vader een carrière in de muziek ontmoedigen; hij stopte met betalen voor de lessen. Bernstein was echter zó vastberaden, dat hij zelf het geld ging verdienen. Zo gaf hij pianoles aan jonge mensen uit de buurt en op zaterdagavonden werkte hij in de jazzband op school. Onder de indruk besloot Bernsteins vader de lessen toch maar te betalen. Hij kreeg wel eens kritiek op zijn gebrek aan stimulans. Zijn antwoord: “Hoe moest ik weten dat mijn zoon Leonard Bernstein zou worden?”

Op een gegeven moment werd Bernstein door zijn vader meegenomen naar concerten. Op het allereerste concert dat hij hoorde, speelde het Boston Pops Orchestra de Boléro van Ravel. Dit theatrale stuk maakte een verpletterende indruk op de jonge Bernstein. “Ik vond het de hoogste prestatie van de mensheid”, herinnerde hij zich later.

Hoe veelzijdig Bernstein zou worden, bleek al uit zijn opleiding: aan Harvard University en het Curtis Institute of Music in Philadelphia studeerde hij piano, directie én orkestratie. Daarnaast speelde hij de pianomuziek bij de stomme films van de Harvard Film Society. Ook studeerde hij bij de beroemde muziekpedagoog Nadia Boulanger. Uiteindelijk ging Bernstein verder bij de dirigent Serge Koussevitzky en werd hij zijn assistent-dirigent. Het was de ideale voorbereiding voor een carrière in de muziek – en die kwam sneller dan Berstein had verwacht.

Hoe werd Leonard Bernstein dirigent?

In één klap beroemd: zo werd Leonard Bernstein dirigent. In 1943 moest hij op stel en sprong invallen voor de dirigent Bruno Walter, die wegens ziekte een concert met het New York Philharmonic in Carnegie Hall moest afzeggen. Het werd Bernsteins dirigeerdebuut, maar er was helemaal geen tijd om nog te repeteren met het orkest. Op het programma stonden niet bepaald de makkelijkste stukken, zoals Don Quixote van Richard Strauss en de prelude uit de opera Die Meistersinger van Richard Wagner. En het concert werd ook nog eens live op CBS Radio uitgezonden. Toch wist Bernstein zich er doorheen te slaan. De volgende dag stond hij op de voorpagina van The New York Times genoemd als “een Amerikaans succesverhaal”. Zo begon zijn carrière als de allereerste grote Amerikaanse dirigent. Hij was nog maar 25 jaar oud.

In de twee jaar daarna dirigeerde hij maar liefst tien verschillende symfonieorkesten in de Verenigde Staten en Canada. In 1958 werd hij chef-dirigent van het New York Philharmonic Orchestra. Met dit orkest zou hij meer van de helft van zijn ruim 400 opnames maken. Na 1969 trad hij nog vaak als Laureaatdirigent op bij het orkest, maar hij reisde ook de hele wereld over om te dirigeren. Zo bouwde hij een bijzondere band op met het orkest in Tel Aviv en dirigeerde hij in de Scala in Milaan de opera Medea van Cherubini met de legendarische sopraan Maria Callas.

De flamboyante Bernstein stond bekend om zijn expressieve manier van dirigeren. Met grootse gebaren en veel emotie wist hij het publiek telkens weer mee te nemen in een meeslepende uitvoering. Dit deed hij zowel bij Romantische componisten als Tsjaikovski, Brahms, Berlioz en Robert Schumann, maar ook klassieke componisten als Beethoven en Haydn. Gustav Mahler was echter zijn absolute favoriet. Hij nam al zijn symfonieën op met het New York Philharmonic Orchestra en zorgde voor hernieuwde aandacht voor de componist in Amerika. Bernstein dirigeerde ook vaak vanachter de vleugel terwijl hij tegelijkertijd de solopartij van een pianoconcert speelde, zoals Rhapsody in blue van George Gershwin.

Bernstein als solist én dirigent in Rhapsody in blue van Gershwin

Zo expressief dirigeert Leonard Bernstein

Een van de mooiste voorbeelden van de enorme hoeveelheid emotie waarmee Bernstein dirigeerde is misschien wel dit slot van de Tweede symfonie van Gustav Mahler. Deze bijzondere uitvoering in de Ely Cathedral in Engeland is een iconische scène geworden in de film Maestro (2023), waarin Bradley Cooper de rol van Leonard Bernstein speelt.

Leonard Bernstein en West Side Story

Bernstein werd beroemd als dirigent, maar hij componeerde ook – en met succes. Met name zijn muziek voor musicals was populair. Zijn bekendste musical is natuurlijk West Side Story (waar ook de beroemde film van is gemaakt). Ook als je die niet gezien hebt, heb je de hits Somewhere en Mambo wel eens gehoord. Bernstein schreef ook muziek voor andere musicals, zoals On the Town (1944), Wonderful Town (1953) en de Broadway-stukken Peter Pan (1950) en The Lark (1955). Ook bekend is de musical / operette Candide (1956), naar de gelijknamige, achttiende-eeuwse roman van Voltaire.

Het zat Bernstein soms wel dwars dat zijn succesvolle musicalmuziek zijn eigen, klassieke muziek overschaduwde. Hij componeerde van alles, van kamermuziek tot opera, in zowel een flamboyante als ingetogen stijl. Zo hebben zijn drie symfonieën allemaal iets met religie te maken. Zo gaat Symfonie nr.1, Jeremiah (1942) over het verhaal van de profeet Jeremia. Symfonie nr.2, Age of Anxiety (1949) baseerde Bernstein op het gelijknamige gedicht, waarin de mens zoekende is in een tijd zonder traditie en geloof. En Symfonie nr.3, Kaddish (1963) verklankt het Joodse gebed dat tijdens elke dienst voor de doden wordt gezongen maar nooit het woord ‘dood’ noemt. Deze symfonie droeg Bernstein op aan John F. Kennedy, die een paar weken voor de première werd vermoord.

Wat zijn The Young People’s Concerts?

Naast zijn dirigeer- en componeeractiviteiten was Bernstein ook maatschappelijk betrokken. Zo zette hij The Young People’s Concerts op. Dit was een televisieserie waarin Bernstein samen met het New York Philharmonic Orchestra allerlei onderwerpen van klassieke muziek uitlegde. Later zou hij de serie beschrijven als “één van de favoriete, meest gewaardeerde activiteiten van mijn leven.” The Young People’s Concerts werd met een Emmy Award bekroond.

Ook maakte Bernstein regelmatig een statement met bijzondere concerten. Zo dirigeerde hij tijdens de Koude Oorlog de Vijfde symfonie van Sjostakovitsj in Moskou, in aanwezigheid van de componist. Ook leidde hij de Negende symfonie van Beethoven in Oost- én West-Berlijn rond de val van de Berlijnse muur, waarbij hij ‘Ode an die Freude’ veranderde in ‘Ode an die Freiheit’.

Kort na zijn doorbraak werd Bernstein, zelf een kind van Joods-Oekraïense immigranten, gevraagd om op bezoek te gaan bij overlevenden van de Holocaust. Zo kwam het dat hij slechts drie jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog een orkest van zeventien overlevenden dirigeerde. Hij koos voor Rhapsody in blue van Gershwin, omdat deze muziek hem zelf altijd troost bood. De gebeurtenis maakte een diepe indruk op Bernstein.

Met wie trouwde Leonard Bernstein?

In 1951 trouwde Leonard Bernstein met Felicia Montealegre, een Amerikaans-Chileense actrice geboren in Costa Rica. Ze leerden elkaar in 1946 kennen op een feestje van de pianoleraar van Montealegre. Het echtpaar kreeg drie kinderen: Jamie, Alexander en Nina.

Bernstein had zijn hele leven relaties met zowel mannen als vrouwen. Biseksualiteit werd met de jaren stukje bij beetje minder taboe, waardoor Bernstein dit ook steeds minder geheim wilde houden. In 1973 verliet hij Felicia en ging hij samenwonen met Tom Cothran, een musicoloog en componist met wie Bernstein samenwerkte. Een jaar later werd bij Montealegre echter longkanker geconstateerd, waarop Bernstein naar zijn vrouw terugkeerde en haar tot haar dood op 16 juni 1978 bijstond. Tom Cothran overleed ook jong, aan de gevolgen van AIDS. De dood van beide geliefden greep Bernstein enorm aan.

Hoe is Leonard Bernstein overleden?

De verslechterende gezondheid van Bernsteins longen - hij was het grootste deel van zijn leven een kettingroker - ging hem steeds meer parten spelen. Op 9 oktober 1990 kondigde hij aan dat hij het dirigeren vaarwel zou zeggen. Zijn pensioen zou niet lang duren. Vijf dagen later stierf hij in zijn appartement in New York aan een hartaanval.