Topstukken: wat is de Matthäus-Passion?

Snelle weetjes

Waar gaat de Matthäus-Passion over?

In de Matthäus-Passion wordt het lijdensverhaal van Jezus verteld, de gebeurtenissen vanaf het Laatste Avondmaal totdat hij sterft aan het kruis en ten grave wordt gedragen. Bach geeft Jezus vooral weer als een mens die verschrikking na verschrikking meemaakt: marteling, verraad door zijn dierbaren en een eenzame dood – met alle intense emoties en morele dilemma’s die daarbij komen kijken.

Meteen aan het begin van de Matthäus kondigt Jezus aan dat hij zal sterven. Als hij met zijn twaalf leerlingen samenkomt voor het Laatste Avondmaal, vertelt hij tot ieders verdriet dat één van hen hem zal verraden aan de hogepriesters. Die willen namelijk van Jezus af, omdat hij verkondigt de zoon van God te zijn. Jezus en zijn discipelen gaan vervolgens naar de Olijfberg, waar hij voorspelt dat zijn leerling Petrus hem drie keer zal verloochenen. De volgelingen vallen in slaap en Jezus bidt eenzaam en wanhopig tot God, wetende wat gaat komen. Dan is het Judas die Jezus verraadt met een kus, het teken om Jezus te arresteren.

Het proces tegen Jezus begint. Petrus zegt inderdaad drie keer dat hij Jezus niet kent, wat hem daarna intens spijt. Ondervrager Pontius Pilatus is geneigd Jezus vrij te laten, maar laat de keuze aan het volk, waarop Jezus de doodstraf krijgt. Judas kan er niet mee leven dat hij Jezus heeft verraden en pleegt zelfmoord. Jezus wordt gemarteld en moet zelf zijn kruis dragen naar de berg Golgotha, waar hij en twee misdadigers worden gekruisigd. Hij voelt zich verlaten door God. Maar als Jezus sterft, barst een indrukwekkende aardbeving los. Iedereen beseft: hij was echt de zoon van God. Met zijn dood heeft hij de zonden van de hele mensheid op zich genomen.

Waarom componeerde Bach de Matthäus-Passion?

De geschiedenis van de Passie, het genre waar de Matthäus-Passion onder valt, gaat terug tot het passiespel uit de middeleeuwen. Dat was een toneelstuk waarmee het lijdensverhaal dichter bij mensen kon worden gebracht, net zoals je er in een kerk afbeeldingen van kunt zien. Op die manier konden mensen het niet alleen beter begrijpen, maar het ook intenser ervaren, erover reflecteren en er troost en kracht in vinden. Zo is een muzikale Passie als de Matthäus in feite ook bedoeld.

Bach componeerde de Matthäus voor de dienst op Goede Vrijdag in de Thomaskirche in Leipzig. Daar was hij de laatste drie decennia van zijn leven in dienst, wat betekende dat hij de muziek voor de kerkdiensten moest verzorgen. Daarom heeft hij veel geestelijke muziek gecomponeerd, maar zelf was hij ook een diepreligieus man met veel theologische kennis.

De Matthäus van Bach is niet het enige muziekstuk over het lijdensverhaal van Jezus. Zelf componeerde Bach nog een Johannes-Passion (hetzelfde verhaal, maar dan volgens het Evangelie van Johannes) en een Markus-Passion, die verloren is gegaan. Vele andere componisten hebben ook dergelijke stukken op hun naam staan, van Beethoven tot Arvo Pärt.

Hoe zit de Matthäus-Passion in elkaar?

Om het verhaal zo goed mogelijk over te brengen, heeft Bach de zangsolisten en de twee koren bepaalde rollen gegeven. De belangrijkste is de Evangelist (een tenor), de verteller van het verhaal. De rol van Jezus wordt gezongen door een bas. De overige zangsolisten nemen de andere personages voor hun rekening, zoals Judas, Petrus en Pontius Pilatus.

De dialogen en de handeling van het verhaal vinden plaats in zogeheten recitatieven, passages waarin als het ware sprekend wordt gezongen. De zangers worden dan meestal alleen door een kistorgel en een basinstrument begeleid, behalve in de recitatieven van Jezus: daar spelen de strijkers mee, als een muzikaal aureool.

Om belangrijke momenten in het verhaal kracht bij te zetten, voegt Bach daar aria’s toe. De solisten zingen dan niet vanuit het perspectief van een personage, maar uiten de emoties die het verhaal oproept. Zo drukt de aria Aus Liebe (Uit liefde) uit hoe aangrijpend en groot het offer van Jezus is; door onschuldig te sterven neemt hij de zonden van de mensheid op zich. En in de aangrijpende aria Erbarme dich (Heb medelijden) wordt de spijt gereflecteerd die Petrus heeft van zijn verloochening.

De aria Aus Liebe (Uit liefde)

De koren hebben verschillende rollen. Zo reageren ze op de gebeurtenissen met een vraag of een emotie. Ook kunnen ze een groep representeren, zoals de hogepriesters of alle discipelen. Tijdens het proces van Jezus, bijvoorbeeld, vormen beide koren samen de woedende menigte die oproept om Jezus te kruisigen.

Daarnaast kunnen de koren staan voor de gelovige gemeenschap (de luisteraar) die reflecteert op wat is gezegd. Nadat de discipelen bijvoorbeeld aan Jezus hebben gevraagd wie hem zal verraden (“Heer, ben ik het?”), zingt het koor: “Ik ben het, ik zou moeten boeten”; Jezus is immers voor de zonden van iedereen gestorven. Bach haalde de melodieën voor deze koralen uit het Lutherse gezangboek, zodat de gemeenschap zich nog meer verbonden zou voelen met dat wat wordt gezongen.

Het koraal Ich bin's, ich sollte büßen (Ik ben het, ik zou moeten boeten)

Waarom is de Matthäus-Passion zo populair in Nederland?

De Matthäus-Passion is inmiddels niet meer weg te denken uit het Nederlandse muziekleven. En dat terwijl Bach zijn muziekstuk zelf waarschijnlijk maar vier keer heeft uitgevoerd. Na zijn dood in 1750 raakten hij en zijn muziek in de vergetelheid. Het was de componist Felix Mendelssohn die de Matthäus-Passion herontdekte en in 1829 met veel succes voor het eerst weer uitvoerde. Sindsdien was er sprake van een ware Bach-revival.

In 1870 klonk de Matthäus voor het eerst in Nederland. Vanaf 1899 voerde Willem Mengelberg, toenmalig chef-dirigent van het Concertgebouworkest, het stuk ieder jaar in aanloop naar Pasen uit. Met als doel de Matthäus weer in de kerk uit te voeren, werd in 1921 de Nederlandse Bachvereniging opgericht. Zo werd de jaarlijkse uitvoering van de Matthäus een echte traditie, die inmiddels niet alleen al een eeuw oud is, maar is uitgegroeid tot honderden uitvoeringen per jaar, gegeven door het hele land door zowel professionals als amateurs.

Wat maakt de Matthäus-Passion zo bijzonder?

In de Matthäus-Passion zit nog veel meer dan je op het eerste gehoor in de gaten hebt. Zo zingt het koor, nadat Jezus zijn leerlingen heeft verteld dat één van hen hem zal verraden, maar elf keer: “Heer, ben ik het?” De twaalfde discipel, de verrader, zwijgt dus. En als er een aardbeving losbarst nadat Jezus is gestorven, verklankt Bach die met heel snelle noten in het orgel en de contrabas; de muziek schudt als het ware. Dit is nog maar het topje van de ijsberg van alle zogeheten toonschilderingen en getalsymboliek.

Maar wat de Matthäus vooral zo bijzonder maakt, is de kracht om je diep te raken. Het vertelt een intens verhaal dat nog steeds aanspreekt. Want of je nu gelovig of niet gelovig bent, het verhaal goed kent of niet, of veel of weinig weet over de muziek, de Matthäus zit vol menselijke en emotionele thema's die iedereen herkent. Iedereen kan geraakt worden door de enorme zeggingskracht van dit meesterwerk van Bach.

Home Topstukken