Marianna von Martines

In de podcast Nooit van Gehoord?! wordt iedere week een onterecht vergeten componiste onder de aandacht gebracht. Helaas is het tweede seizoen net afgelopen, dus blikken we nu terug terwijl we wachten op een nieuwe aflevering. Deze week: Marianna von Martines, een zogenaamde ‘dilettante’ die tot in de meest prestigieuze kringen doordrong met haar muziek. Onze setting: Wenen, achttiende eeuw. Een vrouw, Maria Theresa, staat aan het hoofd van één van de grootste en machtigste rijken van Europa. Kunst en cultuur bloeien aan het hof en in de salons. Hier groeide Marianna von Martines, tijdgenoot van Mozart en Haydn, uit tot een ware sensatie.

Michaelerplatz

Marianna groeide op in een prachtig appartement in Wenen, aan de Michaelerplatz. Een Esterhazy prinses woonde twee verdiepingen naar beneden, Nicolo Porpora, een beroemde zangleraar en componist woonde boven de familie Martines, en een armlastige en (toen nog) onbekende freelance musicus genaamd Joseph Haydn woonde op zolder. Verder woonde de bekende dichter en librettist Pietro Trapassi, ook wel bekend as Metastasio, bij de familie in. Metastasio was een goede vriend van Marianna’s vader, en toen haar vader overleed, stapte Metastasio in zijn rol. Hij zorgde ervoor dat ze een gedegen opleiding genoot en steunde haar muzikale activiteiten. Metastasio zorgde ervoor dat de kleine Marianna op zevenjarige leeftijd al muzieklessen kon krijgen. Heel handig was natuurlijk dat Haydn op zolder woonde, dus daar kon ze meteen beginnen. Later kreeg ze ook zangles bij Porpora, de andere buurman.

Rockster

Marianna kreeg een uitzonderlijke opleiding, waar ze haar talenten serieus kon ontwikkelen. Toen bleek dat Marianna ook een talent had voor compositie moedigde Metastasio haar aan om daar ook lessen in te volgen – uitzonderlijk voor een meisje. Al snel was Marianna bekend als een klavecimbelvirtuoos en had een rocksterachtige reputatie. Ze trad zelfs op in het keizerlijke hof.

Onafhankelijkheid

De meeste musici van Marianna’s tijd waren verbonden aan een maecenas of een hof. Marianna had echter niet zo’n aanstelling. Een aanstelling (en het daarbij horende werk in het openbaar) werd zeer ongeschikt geacht voor vrouwen van Marianna’s stand. Haar succes was mogelijk dankzij haar financiële onafhankelijkheid. Hierdoor was ze niet afhankelijk van opdrachtgevers en kon ze zonder aanstelling zich toch ontwikkelen als componist op een manier die voor vrouwen geaccepteerd was. Metastasio had ervoor gezorgd dat de Martines kinderen na zijn dood genoeg erfden om ervoor te zorgen dat Marianna en haar zus nooit hoefden te trouwen. Zo kon Marianna zich volledig storten op haar werk, zonder de afleidingen van een gezin, en was ze financieel onafhankelijk.

Professioneel amateur

Marianna werkte in een periode waar welvarende vrouwen niet geacht werden professioneel musicus te worden. Ze konden echter wel amateurmusici zijn. Maar hoewel Marianna nooit een baan aan het hof probeerde te krijgen, was ze niet echt een amateur te noemen. Haar werk was bepaald niet bescheiden: oratorio’s, kerkelijke koorstukken en seculiere cantata’s, drie katholieke missen, en werken voor orkest en klavecimbel: niet bepaald stukken die een amateurensemble makkelijk kan uitvoeren. Deze stukken waren geschikt voor het ensemble van de Michaelerkirche, het hoforkest. Ook schreef ze kamercantata’s en solomotetten en aria’s, die geschikter zijn voor kleinere gezelschappen. Veel van haar werk voerde ze zelf uit als het klavecimbel- of zangstukken betrof.

Muziek voor haar plezier

In de manuscripten van haar stukken en in gepubliceerde stukken omschreef Martines zichzelf als een dilettante. Marianna bleef meer op de achtergrond en haalde zich daardoor niet de woede of professionele jaloezie op de hals van mensen die vonden dat vrouwen geen rol mochten spelen in professionele muziek. Toch werd Marianna herkend als iemand die de categorie van dilettante ontsteeg: Giambattista Mancini schreef in 1777 dat, hoewel ze een dilettante was, Marianna ‘met recht een grote meester en zeldzaam genie in de muziek kan worden genoemd.’ Haar harde werk en het daaropvolgende muzikale succes werden dus toch herkend, hoewel ze haar werk zeer vrijblijvend presenteerde.

Accademia Filarmonica di Bologna

Hoewel ze dus een ‘dilettante’ was, was Marianna zeer ambitieus. Toen ze in Wenen een aantal mijlpalen had bereikt – gepubliceerd, opgetreden voor zeer illustere luisteraars, een werk uitgevoerd in de Michaelkirche – werd het tijd om ambitieuzere doelen te stellen. In Bologna, om precies te zijn. Want daar was de Accademia Filarmonica di Bologna, een beroemde vereniging van componisten, waar om lid van te worden, kandidaten hun talent en kennis moesten bewijzen door hun werk. Na uitvoerige correspondentie met Giovanni Battista Martini, een monnik en componist, en belangrijk lid van de Accademia, stuurde Marianna haar werk op. Martini was een fan, en al snel werd ze toegelaten. Een primeur, want met haar toelating in 1773 was zij de eerste vrouw in de Accademia.

Dixit Dominus

Toelating tot de Accademia gaf haar ook haar volgende creatieve uitdaging: alle leden moesten psalm 109, Dixit Dominus, op muziek zetten. Marianna ging vlot aan het werk, en in de zomer van 1774 stuurde ze haar afgeronde Dixit Dominus naar Bologna. Het werd in Bologna echter niet uitgevoerd – haar fan Martini vertrok uit de Accademia vanwege conflicten met het bestuur, en Marianna is, voor zover bekend, zelf nooit in Bologna geweest om haar stuk te promoten. Het Dixit Dominus is dus waarschijnlijk nooit uitgevoerd in Marianna’s leven. Dit moet voor Marianna een tegenvaller zijn geweest, want het is een waar meesterwerk. In dit werk benutte ze zowel haar melodische creativiteit als haar kennis van harmonieën en contrapunt. Het is een imposant werk, bedoeld om indruk te maken op de beroemde vereniging waar zij nu lid van was.

Boegbeeld van Weense kunst

Na haar triomf bij de Accademia, schreef de Weense krant de Wienerisches Diarium lovend over haar. Er werd geen woord gerept over het feit dat Marianna zich als vrouw hiermee buiten de geijkte paden begaf. In plaats daarvan werd haar succes gezien als een symbool van nationale trots. Haar succes was een succes voor het hele land. Ook werd haar succes in verband gebracht met de keizerin Maria Theresa, die immers Marianna’s carriere had gesteund, en wel vaker vrouwen in de kunsten steunde. Marianna’s succes werd gepresenteerd als gevolg van het succesvolle cultuurbeleid van Maria Theresa.

Roem

Marianna was in haar leven zeer beroemd, hoewel ze zelden haar werk publiceerde of in het openbaar optrad. Via Metastasio was ze wel in het hof gekomen om daar op te treden voor de keizerin en haar dochters, maar afgezien van deze optredens werkte ze thuis, in salons die ze zelf organiseerde. Haar salons waren druk bezocht door mensen van heinde en verre, en ze had contacten met belangrijke musici en componisten. In 1772, bezocht de Engelse musicoloog Charles Burney haar en Metastasio bijvoorbeeld in Wenen. Hij rapporteerde dat haar optreden alles overtrof wat hij verwachtte.

Galante muziek versus contrapunt

Marianna was onderwezen in de galante stijl, een overgangsperiode tussen de barok en het classicisme, maar ze baseerde zich ook op een eerdere stijl en oudere componisten. Metastasio omschreef haar stijl als antico e moderno, oud en nieuw. Haar grote voorbeelden in de galante stijl waren componisten zoals Galuppi, Hasse en Jommelli. Haar oudere voorbeelden waren Handel, Lotti en Caldara. Er waren veel Italianen onder haar leraren en rolmodellen – geen toeval, want de galante stijl werd sterk met Italië geassocieerd. In haar sonates is de galante stijl duidelijk hoorbaar.

Metastasio

Marianna en Metastasio werkten veel samen. Hij was vaderfiguur, leraar, mentor, en librettist in één. Beiden waren op zoek naar een manier om een oudere stijl (simpeler, duidelijkere vocale partijen) te combineren met de virtuoze en technisch gecompliceerde nieuwere stijl. Marianna wist in haar zangstukken de simpele cantata stijl met de complexe opera seria stijl te combineren, zodat zowel de tekst van Metastasio als de virtuoze zang duidelijk naar voren kwamen. Wat ze vaak deed is dat ze de tekst eerst in een simpele melodie presenteert en dan steeds meer ornamentatie en complexiteit toevoegt. In deze eigen stijl kon Marianna haar training in de nieuwste stijl en haar uitgebreide kennis van een oudere traditie combineren.

Nalatenschap en reputatie

In haar leven wist Marianna haar leven zo te balanceren dat ze haar werk kon uitvoeren zonder schandaal, en toch bekend werd. Na haar dood liep het anders. Het tij keerde tegen de vrouwelijke componisten zoals Marianna en haar werk werd grotendeels vergeten. Daarnaast werd Caroline Pichler’s autobiografie gepubliceerd, zo’n dertig jaar na Marianna’s dood. Pichler was wat jonger dan Marianna en ook actief in de salons – wellicht een rivaal. In haar autobiografie wordt het duidelijk dat Pichler Marianna’s muziek maar niks vond, en, sterker nog, dat ze niet gelooft dat vrouwen ooit succesvol muziek kunnen componeren. Pichler valt ook Marianna’s reputatie aan door geheel ongegrond te insinueren dat Marianna en Metastasio een affaire hadden. Omdat dit allemaal postuum werd gepubliceerd was het te laat om dit nog recht te zetten. Na de publicatie van Pichler’s autobiografie werd zij als autoriteit op het gebied van Marianna’s werk geciteerd. Het duurde zo’n 150 jaar voordat haar muziek herontdekt werd. Nu, na twee eeuwen vergeten te zijn, komt Marianna Martines, een natuurtalent, een harde werker en een rockster, weer tevoorschijn.