Topstukken: Elgars Enigmavariaties

Hoe zijn de Enigmavariaties ontstaan?

Op een herfstavond in 1898 zit Edward Elgar achter de piano wat te improviseren wanneer een melodie de aandacht van zijn vrouw Alice trekt. Op de vraag of hij het nog eens voor haar wilt spelen begint hij op de melodie te variëren. Hij bedenkt een variatie die hij vindt passen bij Alice haar persoonlijkheid en krijgt er zoveel plezier in dat hij ook op de karakters van zijn vrienden gaat variëren. Snel daarna neemt het een serieuze vorm aan en werkt hij de variaties uit tot een orkestwerk. Hij eindigt met dertien variaties op het originele thema, maar omdat Elgar dit ongeluksgetal niet aan z’n werk wilde hebben hangen gaf hij de finale - de variatie die hij voor zichzelf schreef - ook een variatienummer.

Wat maakt de Enigmavariaties zo geliefd?

Elgar signeerde de partituur met de woorden van de Italiaanse dichter Tasso: “Bramo assai, poco spero, nulla chieggio” - ik verlang naar veel, ik hoop op weinig, ik vraag om niets. Hoewel Elgar moest wachten op erkenning als componist tot hij begin veertig was, kreeg hij uiteindelijk meer dan zijn hoop was. Als autodidact en van eenvoudige afkomst was Elgar juist altijd wat uit de toon gevallen in het klassenbewuste laat-Victoriaanse Engeland, maar de Enigmavariaties zette hem voorgoed op de kaart als componist. Na de première werden de variaties direct omschreven als ‘het meest onderscheidende Britse orkestwerk tot nu toe’ en Elgar werd zelfs tot nationale trots gemaakt toen het werk van Europa tot Rusland de aandacht trok.

De meest geliefde variatie is Nimrod, de negende. Elgar schreef deze voor een goede vriend, de Londense muziekuitgever Augustus J. Jaeger. In tegenstelling tot de andere variaties is deze niet gebaseerd op Jaegers karakter, maar op een voorval tussen de twee. Op een moment dat Elgar worstelde met depressie en met componeren wilde stoppen, was het Jaeger die hem aanmoedigde door te gaan. Jaegers woorden hielpen en Elgar schreef als dank een melodie die langzaam uit het donker omhoog klimt, in een lang melancholisch crescendo naar het licht toe, eindigend in een bevrijdend hoogtepunt. Misschien zijn het deze persoonlijke elementen in de muziek wel die dit werk zo geliefd maken: in elke variatie kunnen we gevoelens, onszelf of geliefden herkennen.

Wat is het raadsel in de variaties?

Naast de goede ontvangst zijn er nog twee dingen die maken dat het werk zo geliefd is: het plezier dat veel mensen ondervinden aan de muzikale karaktertrekken bij de juiste persoon proberen te plaatsen en het nog altijd onopgeloste raadsel dat erin verstopt zit.

De toevoeging "enigma" kreeg het werk pas vlak voor het gedrukt werd. Ondanks de hints van Elgar weten we nog altijd niet welk raadsel hij nu in zijn muziek verwerkt heeft. Er wordt gedacht dat het in het oorspronkelijke thema zou moeten zitten, of dat het een niet te horen, maar welbekende melodie in contrapunt is, of een abstract idee dat niet in de muziek te vinden is en er dus boven uitstijgt. Maar hoeveel oplossingen er ook zijn aangedragen, volgens Elgar zat de juiste er nooit tussen. Of het überhaupt een op te lossen raadsel is blijft ook maar de vraag. Elgar zou namelijk ook gezegd hebben dat de titel niet in de zin van een op te lossen raadsel is, maar meer uitdrukking geeft aan het mijmerende "niets" waaruit het is voortgekomen.

Een van de meest plausibele oplossingen komt van de Nederlandse Theodore van Houten (de vader van actrice Carice van Houten). Hij schreef een artikel over Elgars enigma dat in 1976 verscheen in het tijdschrift Music Review en wereldberoemd werd. Van Houten dacht dat het raadsel in de Enigmavariaties gebaseerd is op de 18e-eeuwse hymne Rule, Britannia!. En met de vaderland minnende inslag van de Britten uit die tijd zou dat best mogelijk kunnen zijn. Helaas hebben we dat Elgar nooit meer kunnen vragen.

Of we ooit zeker zullen weten wat het enigma is blijft eveneens een raadsel. Wat wel zeker is, is dat Elgar ons niet alleen met intrige, maar vooral ook met prachtige muziek heeft achtergelaten.

Wist je dat...

• Edward Elgar niet alleen uit zijn sociale kring inspiratie haalde maar ook uit de vele fietstochten die hij graag maakte? Hij vond dat er “overal en altijd muziek in de lucht hangt!” en moedigde dan ook iedereen aan om op de fiets te springen.
• Elgar wordt gezien als ‘typisch’ Britse componist? Terwijl hij zich zowel sociaal als muzikaal een buitenstaander voelde: zijn muziek bevat dan ook veel invloeden van het Europese continent.
• Er ook een heel mooie koorbewering bestaat van Nimrod? Deze draagt de titel Lux Aeterna.

Home Topstukken