Topstukken: Canto Ostinato

Aan de vooravond van de première verandert Simeon ten Holt de naam van zijn eerste tonale compositie: Perpetuum maakt plaats voor Canto Ostinato, een jas die het stuk als gegoten zit. Repeterende tonen vullen de Ruïnekerk in het Noord-Hollandse kunstenaarsdorp Bergen als in april 1979 vier musici, waaronder Ten Holt zelf, het werk voor het eerst uitvoeren op drie vleugels en een elektrisch orgel.

Hoe is Canto Ostinato ontvangen?

Niemand had voorzien dat Canto Ostinato zo’n enorme populariteit zou gaan genieten. Zeker niet nadat het stuk in eerste instantie met wantrouwen werd ontvangen door musicerend Nederland. Levensgenieter Simeon ten Holt componeerde Canto Ostinato in een tijd waarin experimentele, atonale en seriële muziek de tijdsgeest was. Veel van zijn collega-componisten konden dan ook niet begrijpen dat hij een volledig tonaal stuk schreef.

Na de eerste uitvoeringen van het stuk werd er dan ook voornamelijk denigrerend over het stuk en de componist geschreven. Critici vonden het werk te tonaal, te romantisch, niet mooi en niet vernieuwend. Dat het stuk bij het grotere publiek wel direct in de smaak viel hielp de zaak niet: moderne muziek was daar in de regel niet voor bedoeld.

Ondanks de interesse van het publiek weerhield deze afwijzing vanuit het muziekleven het stuk ervan echt door te breken. Pas ruim vijftien jaar na de première nam de populariteit van het stuk ineens een vlucht, die voornamelijk aan vier pianisten te danken is.

Pianist Jeroen van Veen besloot na zijn afstuderen aan het conservatorium – waar het stuk uit den boze was - bij Ten Holt in de leer te gaan. Samen met zijn vrouw Sandra verdiepte hij zich in het stuk en voerde het zo vaak als mogelijk uit. Ook pianisten Kees Wieringa en Polo de Haas werden voorvechters van "de canto". Omdat het stuk eerst nog niet op de programmering van de concertzalen kwam, begonnen zij het stuk in publieke ruimtes als stationshallen, musea en pleinen te spelen. Zo werd het stuk steeds bekender en toegankelijk voor liefhebbers.

Hoe zit Canto Ostinato in elkaar?

Canto Ostinato is een minimalistisch stuk waarin een constante spanning heerst. Kenmerkend in deze muziek is het repetitieve, de herhaling van noten en tonen die je in een soort trance kan meevoeren. De eenvoudige motoriek van de eindeloos durende patronen hebben op veel mensen een meditatieve, en in dit geval een haast betoverende, uitwerking.

Onconventioneel in de klassieke muziek is dat Canto Ostinato ruimte laat voor improvisatie. Ten Holt schreef verschillende secties die allemaal een bepaalde herhaling behoeven, maar de regie daarover laat hij bij de uitvoerenden. De compositie heeft dan ook geen maximale tijdsduur. In principe kan zij dus eindeloos voortgaan, al duurt een gemiddelde uitvoering vaak tussen de 90 en 120 minuten.

Het melodisch en ritmisch materiaal verschuift geleidelijk over de secties heen. Dit maakt dat er niet één hoogtepunt is. Eerder is er sprake van één grote spanningsboog. Daarnaast zijn er een aantal momenten in het stuk waar een abruptere verschuiving in melodie of ritme te horen is. Dit bouwt de spanning nog verder op - net als je denkt te weten hoe het gaat, breekt het ritme en slaat de muziek een nieuwe weg in.

Canto Ostinato is dus een samen- en wisselwerking van melodieën, ritmes en de uitvoerenden. De titel is vrij te vertalen naar ‘een volhardende of aanhoudende melodie’: soms kalmeert het en brengt het rust, soms irriteert het en maakt het ongeduldig. Misschien is het juist die tegenstelling die veel mensen zo boeit.

Wat maakt Canto Ostinato zo aantrekkelijk?

Met zijn werk heeft Simeon ten Holt een sociaal muziekstuk gecreëerd waarmee hij een heel eigen wereld schept. Niet alleen de muziek zelf, maar ook de uitvoeringspraktijk ervan is een belangrijk onderdeel. De opperste concentratie van de musici bij een live-uitvoering, hun haast machinale bewegingen en hun knikkende hoofden die een verandering aankondigen, geven een extra dimensie aan het stuk.

Veel mensen worden diep geraakt door de canto en sommigen spreken er zelfs over hoe deze muziek hun leven heeft veranderd. De impact en populariteit van deze muziek is zelfs zo groot geweest dat Ramón Gieling er in 2011 een documentaire over maakte: Over Canto.

Volgens UvA hoogleraar muziekcognitie Henkjan Honing is de canto drager van emoties voor een grote groep mensen. Onderzoek wijst uit dat “sommige muziek heel duidelijk op hele specifieke momenten mensen kan raken. Je ziet dan in de hersenen dat er dopamine aangemaakt wordt”. Canto Ostinato schijnt bij veel mensen zo’n fysieke reactie te geven.

Bekijk de uitvoering van Canto Ostinato door de vier pianisten Elizabeth Bergmann, Marcel Bergmann, Sandra van Veen en Jeroen van Veen:

Home Topstukken