18.000 Slowaken de straat op tegen cultuurminister: dit is er aan de hand

Sinds de regering van premier Robert Rico is geïnstalleerd in oktober 2023, heeft cultuurminister Martina Šimkovičová stapsgewijs veranderingen in het culturele leven doorgevoerd. Het meest ingrijpende was misschien wel de ontbinding van de publieke omroep in juni 2024. De omroep zou niet meer objectief zijn volgens haar. Journalisten vrezen dat de nieuwe omroep een spreekbuis wordt van Fico's regering, aldus De Volkskrant.

Die regering staat op veel thema's lijnrecht tegenover de vorige: zo krijgt Oekraïne geen steun meer, zelfs niet via het doorvoeren van spullen, terwijl er eerder vliegtuigen zijn geleverd. Ook anti-corruptiemaatregelen worden teruggedraaid.

NOS-correspondent Chiem Balduk geeft antwoord op vijf vragen over de situatie in Slowakije.

1. Wie is cultuurminister Martina Šimkovičová?

"Sinds een jaar is Robert Fico premier van Slowakije. Om een meerderheid te krijgen, was hij afhankelijk van een kleine extreemrechtse partij, die veelal xenofoob, anti-vaccinatie en pro-Russisch is."

"Martina Šimkovičová komt ook uit dat kamp. Haar figuur geeft kleur aan die coalitie en maakt haar de ster: zij is een relatief jonge, blonde, voormalige tv-presentatrice in een groep oude mannen. Zij heeft de post van cultuurminister gekregen 'om Slowakije weer normaal te krijgen', zoals ze zelf zegt. Alles wat in haar ogen woke, Westers of Bratislava – de progressieve hoofdstad – is, moet eraan."

2. Waar gaat de ophef nu over?

"In Slowakije worden de hogere posities in culturele instanties aan personen toegewezen door het ministerie van cultuur. Dat is anders dan in Nederland. Het zou zijn alsof de Tweede Kamer de Raad van Bestuur van de NPO direct zou benoemen."

"Op die manier heeft Martina Šimkovičová de directeuren van het nationale theater en museum kunnen ontslaan, zonder onderbouwing. Zij zijn wel kritisch geweest op het cultuurbeleid, dus je zou kunnen denken één plus één is twee."

"Daarnaast zijn er ook meerdere voorbeelden van mensen uit de cultuursector die onlangs zijn opgestapt. Het is opvallend dat het vertrek van zulke culturele figuren vaak in een grijs gebied valt: is diegene ontslagen of zelf opgestapt? Dat komt deels omdat het onduidelijk is wie welke invloed heeft."

3. Valt het vertrek van de dirigent van het staatsorkest in Košice in die categorie?

"Volgens de website van het orkest is dirigent Robert Jindra opgestapt vanwege zijn ongepaste taalgebruik bij het uiten van zijn mening. Hij heeft op de minister afgegeven via Facebook en Instagram. Dat heeft Šimkovičová met screenshots uit context gehaald, zegt hij. Zo leek het alsof hij een oproep tot geweld deed."

"Veel culturele instellingen worstelen: hoe kunnen wij ervoor zorgen dat we kunnen blijven bestaan? Er is altijd een stroming die zegt: we moeten ons maar aanpassen. En de andere gaat het liefst de straat op. Dirigent Robert Jindra hoort bij de stroming die zich niet wil laten kisten. Er is in zijn geval een situatie ontstaan waar hij zelf niet voor gekozen heeft, waardoor hij zijn positie niet meer kon vasthouden. Het is onduidelijk in hoeverre er druk vanuit de regering is geweest om op te stappen."

4. Hoe reageert Nederland op de ontwikkelingen in Slowakije?

"Vanuit het hele Westen wordt er mild gereageerd op de recente ontwikkelingen in Slowakije. De Europese Commissie veroordeelt de ontbinding van de publieke omroep wel als afbraak van de rechtstaat en vindt dat het niet past in de Europese Unie. Maar er zijn nooit sancties of een pleidooi daarvoor geweest. Terwijl dat bij Polen en Hongarije wel voortdurend gebeurt."

"Slowakije doet het ook iets subtieler dan die landen, in kleine stapjes. Maar dit is een waarschuwing dat het binnen een jaar toch best snel kan gaan."

5. Wat nu?

"Het ontslag van de twee directeuren heeft tegenstanders van de regering weer de straat doen opgaan na een periode waarin ze de hoop op verandering eigenlijk al hadden opgegeven. Op dit moment is men vooral heel driftig een petitie aan het rondsturen voor het vertrek van Martina Šimkovičová. Vooraanstaande figuren als zangers, cartoonisten en voormalige ministers van cultuur sluiten zich aan. Maar dat haalt – met alle respect – niet heel veel uit. Het maakt haar ster alleen maar groter. Dat heel Bratislava zich uitspreekt tegen haar is precies wat haar voedt: zij is de ster van anti-woke."

"Maar het is niet per se een voornemen van de regering om de cultuur de nek om te draaien. Een orkest of opera hoort bij de identiteit van een Midden-Europees land en is daarom politiek belangrijk. Zeker klassieke muziek is groot in Slowakije, het ligt meer in het hart van het land dan in Nederland. Slowaken zijn trots op de rol van het land in de ontwikkeling van klassieke muziek en op het feit dat bijvoorbeeld Mozart en Liszt graag in Bratislava kwamen. Daar en in Košice, waar die dirigent is opgestapt, is het operagebouw overigens het mooiste gebouw van de stad."