Sofia Goebaidoelina (1931-2025) componeerde intense muziek en leefde als kluizenaar

Goebaidoelina werd geboren op 24 oktober 1931 in Tsjistopol (Sovjet-Unie). Aan het conservatorium van Kazan studeerde ze compositie en piano. Later ging ze compositie studeren in Moskou. Ten tijde van haar opleiding was zo goed als alle moderne Westerse muziek verboden om te studeren. Dat weerhield de tegendraadse Goebaidoelina er niet van dit toch te doen.

Onderdrukt door Sovjet-regime

Goebaidoelina had een moeizame verhouding tot het Sovjet-regime. Haar verhaal doet denken aan dat van Dmitri Sjostakovitsj. In 1959 hebben de twee elkaar ook ontmoet. Goebaidoelina zegt veel te hebben gehad aan het gesprek met hem.

Sjostakovitsj zou haar op het hart hebben gedrukt zichzelf te zijn. "Ik wens je toe dat je je eigen verkeerde weg vervolgt", zei hij tegen haar. Met die 'verkeerde weg' bedoelde Sjostakovitsj de experimentele stijl van Goebaidoelina. Die kon niet op de goedkeuring van professoren en Sovjetautoriteiten rekenen, waardoor haar muziek niet horen was. Musici brachten haar werk naar het Westen, waar ze het wel konden uitvoeren.

Omdat ze zich niet aan hun criteria hield, legde De Bond van Sovjetcomponisten in 1979 sancties op aan Goebaidoelina. Zo mocht ze niet naar het Westen reizen om uitvoeringen van haar eigen werk bij te wonen. Ook mocht ze niet afreizen naar een concert ter ere van haar 50ste verjaardag. Pas nadat Michail Gorbatsjov aan de macht was gekomen in de Sovjet-Unie, kon Goebaidoelina weer vrij reizen.

Internationaal succes

Ondanks alle tegenwerking die Goebaidoelina voor haar kiezen kreeg, werd ze een gewild componist en had ze groot internationaal succes. Goebaidoelina reisde de hele wereld over en bezocht ook Nederland.

In 1992 vestigde Goebaidoelina zich in het Duitse Appen, een gehucht bij Hamburg. Vanaf toen koos ze om een eenzaam bestaan te leven.

Mensen die met haar hebben gewerkt, schrijven dat ze hartelijk was, en tegelijkertijd volledig opging in haar eigen wereld van muziek.

Mystiek en symboliek

De muziek van Sofia Goebaidoelina heeft iets mystieks. Ongetwijfeld heeft dat te maken met haar religieuze achtergrond. Ze bekeerde - aanvankelijk stiekem - naar de Oosters-Orthodoxe kerk, daar waar haar grootvader een islamitische imam was.

Goebaidoelina combineerde veel verschillende compositietechnieken. Ze was beïnvloed door atonaliteit en serialisme en speelde met traditionele instrumenten als accordeon en banjo.

Het vioolconcert Offertorium raakte bekend toen violist Gidon Kremer dat wereldwijd uitvoerde in 1981. Het zou haar doorbraak vormen in het Westen. Het vioolconcert is geïnspireerd op Johann Sebastian Bach en Anton Webern en zit vol met christelijke symboliek.

In 2002 won Sofia Goebaidoelina de Polar Music Prize, die ook wel geldt als de 'Nobelprijs voor muziek'. Haar laatste werk komt uit 2017, en ging in Nederland in première.

In Nederland

Haar werk wordt in Nederland regelmatig uitgevoerd, door onder meer het Concertgebouworkest en Cappella Amsterdam. In 2024 voerden het koor haar Canticle of the Sun uit, samen met cellist Pieter Wispelwey. Maar ook de uitvoering van Jetzt immer Schnee, met het Schönberg Ensemble en het Nederlands Kamerkoor, was een grootse gebeurtenis.

Haar muziek bereikte Nederland voor het eerst in 1989, tijdens het Holland Festival. Muziekrecensent Ernst Vermeulen schreef in NRC Handelsblad: “Goebaidoelina’s Oosters-spirituele en fijnzinnig uitgewerkte, kleurrijke muziek betekende voor Nederland een belangrijke aanwinst. Ze overschreeuwt zich nooit, behoudt overzicht.”

In 1991 programmeerde het Concertgebouworkest haar Offertium. “Hartverscheurend eenzame muziek”, schreef Roel van der Leeuw in Trouw.

Publiekslieveling

Goebaidoelina kwam ook zelf op bezoek in Het Concertgebouw. In 2011 was een concert ter ere van haar 80ste verjaardag. Preludium, het magazine van Het Concertgebouw, herinnert haar als “een ware publiekslieveling”.

Muziekjournalist Thea Dirks interviewde Sofia Goebaidoelina in 2011. Daar vertelde ze over haar missie: “Er is een kloof tussen intelligente mensen en de meerderheid van de maatschappij, die vijandig staat tegenover de intelligentsia en de kunsten. Bijna op het militaristische af. De Spasskultur dwingt kunstenaars welhaast het onderspit te delven, maar wij moeten weerstand blijven bieden aan de vervlakking.”

Die vervlakking maakte ze al mee in de Sovjettijd, toen componisten moesten schrijven in de stijl van het sociaalrealisme. Zij weigerde daaraan mee te doen. Tot het eind van haar leven bleef ze vasthouden aan haar eigen ideeën en klanken. Ze laat daarmee een uniek muzikaal erfgoed achter.