Gecastreerde jongens: supersterren in opera, maar ook een zwarte bladzijde

Het verhaal van Farinelli

Farinelli werd geboren in 1705 en groeide op Italiaanse steden Barletta en Napels. Het zingen kreeg hij met de paplepel ingegoten, want zijn vader Salvatore was componist en kapelmeester van de stadskathedraal.

De castratie gebeurde vaak rond de tiende leeftijd. Niet altijd was dat onvrijwillig. Castrati waren dé supersterren van de tijd, dat wilden de koorjongetjes ook worden. Maar vaak waren het de ouders die het ondernamen, zonder dat de jongens er vanaf wisten.

In het geval van Farinelli is de speculatie dat het overlijden van zijn vader de reden was. Farinelli was toen 12 jaar oud en de familie zocht een nieuwe inkomensbron. Een castrati kon veel geld verdienen.

Groot taboe

Hoe en waar het castreren precies gebeurde, daar is niet veel over bekend. Bij Farinelli was het verhaal dat hij van een paard gevallen zou zijn. Het was een groot taboe. De ouders schreven het vaak toe aan een 'ongeluk' of 'medische noodzaak'.

Een levensgevaarlijke operatie was het, met kans op ontstekingen. Het moet gruwelijk zijn geweest voor Farinelli, maar hij overleefde het. Kinderen kwamen door opium in een roes of de halsslagader werd dichtgeknepen tot ze flauwvielen. Meestal sneed de dokter de zaadleider door of verbrijzelde die door de zaadleider te draaien.

Bijzonder stemgeluid

De stem van Farinelli werd beschreven als "een revelatie, zijn stem bevat alles wat de menselijke stem kan bereiken". De stem van een castraat combineerde het beste van twee werelden. De engelachtige jongsensstem, met een heel hoog bereik. En tegelijkertijd werd hij ondersteund door de kracht van het grote lichaam. Bovendien, door de extra jaren training die mogelijk werden - Farinelli hoefde niet te wachten op het breken van de stem -, lagen de technische mogelijkheden ver boven die van normale jongens.

Door een gebrek aan geslachtshormonen ging de lichamelijke groei ongecontroleerd door. Want groeihormonen worden niet beïnvloed door castratie. Door het vele zingen tijdens de ongebruikelijke groeispurt kon de borstkas een enorme omvang krijgen, zo ook die van Farinelli. Castrati wisten legendarisch lang te zingen op één adem.

Op 15-jarige leeftijd maakte Farinelli zijn operadebuut in Napels en toen ging het snel. In Italiaanse opera speelden castrati vaak de grote heldenrollen, vanwege hun krachtige stem en briljante klank. Componisten associeerden hogere stemtypen destijds met nobelheid en heroïsme.

Grootverdieners

Het publiek van andere landen in Europa keken met bewondering én verwondering naar dit Italiaans fenomeen. Castraten waren graag geziene attracties in de operahuizen. De roem van castrati in de 17e en 18e eeuw is te vergelijken met die van de moderne popsterren. Voor één optreden aan het hof verdiende Farinelli evenveel als het jaarsalaris van een premier.

In 1737 trok Farinelli in bij Spaanse koning Philip V, waar hij de Italiaanse operastijl mee naartoe nam. Vorsten boden tegen elkaar op om een castraat in dienst te nemen aan het hof. Het verhaal is dat Farinelli met zijn gezang Philip V uit een diepe depressie wist te krijgen.

Twintig jaar later ging Farinelli op pensioen in een luxueuze villa vlakbij Bologna. Daar ontving hij regelmatig bekende gasten, zoals keizer Joseph II en Mozart.

Verbod op zangeressen

De praktijk van castratie startte zo rond 1550 in Italië. Volgens de katholieke kerk mochten vrouwen niet zingen in de kerk. Het castreren van jongens zorgde ervoor dat ze langer meekonden in de koren om de hoge stemmen te zingen.

Later, in de 17e eeuw, ontstond er grote belangstelling voor castratenrollen in opera's. Ook hier speelt een verbod op zingende vrouwen mee, want dat gold in de operahuizen van Rome en Bologna.

Superster óf buitenbeentje

De keuze om Farinelli te castreren was geen uitzondering. Op het 'hoogtepunt' ondervonden meer dan 4000 Italiaanse jongens per jaar castratie. Het opende een pad naar groot succes. En het bood financiële zekerheid voor de ouders, omdat hun kind bij het kerkkoor kon blijven zingen.

Maar de levensloop van Farinelli is wel ronduit uitzonderlijk. Alleen een klein deel, zo'n 1%, groeide uit tot absolute superster in de operawereld. De meesten bleven in kerkkoren zingen. En een groot deel haalde dat ook niet en zou voor de rest van hun leven een buitenbeentje zijn.

In deze sketch uit 2024 van het beroemde Amerikaanse programma Saturday Night Live speelt zangeres Ariana Grande een gecastreerde tienerjongen uit het oude Italië.

Eigenaardig uiterlijk

Veel castrati kregen een misvormd lichaam: lange ledematen, vetophopingen bij de heupen en borst en een androgyn gezicht. Het geslachtsdeel bleef klein en de ontwikkeling van lichaamshaar bleef uit.

Castrati werden natuurlijk aangekeken op hun 'vrouwelijke' uiterlijk en hoge stem, maar tegelijkertijd ook gezien als seksuele concurrenten. Zij konden namelijk affaires met vrouwen hebben, zonder dat er een gevaar van zwangerschap was. Iets wat de gemiddelde man uit die tijd niet geruststelde.

Zo klinkt de allerlaatste castraat

Sinds 1870 is de praktijk verboden in Italië, maar een eeuw daarvoor nam de populariteit van castrati al duidelijk af. Waarom is gissen, waarschijnlijk simpelweg een verschuiving in de gewenste klankleur, van groots en massief naar lichter. Een sopraan of countertenor komt dichter in de buurt van dat ideaal.

De allerlaatste castraat is geboren in 1858 en heet Alessandro Moreschi. In 1902 en 1904 nam de Italiaan zijn stem op. Het biedt ons de enige kans om een idee te krijgen van het stemtype. Musicologen denken niet dat zijn stem kan tippen aan die van een superster als Farinelli, maar het geeft wel een impressie van het grote bereik en de jongensachtige stemkleur.